راه برون‌رفت از بحران آب

کارشناسان معتقدند هرچند تغییرات اقلیمی عامل اصلی ایجاد بحران در وضعیت آب در سراسر دنیا محسوب می‌شود، اما قطعاً مدیریت و برنامه ریزی صحیح می‌تواند از چالش‌ها و آسیب‌های احتمالی آن بسیار بکاهد. به گفته این افراد بی توجهی به مصرف آب شدید در حوزه کشاورزی و استفاده از روش‌های سنتی و هدررفت آب، کشت گیاهان آب‌بر و... از جمله عواملی است که باعث شده است در وضعیت بحرانی کنونی قرار گیریم.

 سهم غالب کشاورزی

به گزارش «آرمان ملی»، به اعتقاد کارشناسان؛ کشاورزی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان آب شناخته می‌شود و در بسیاری از نقاط کشور هنوز از روش‌های سنتی آبیاری استفاده می‌شود که منجر به هدررفت قابل توجه آب می‌شود، علاوه بر این انتخاب گیاهان در مناطق کم‌آب و عدم توجه به شرایط اقلیمی، فشار بیشتری بر منابع آبی وارد کرده است، این در حالی است که صنایع نیز به دلیل استفاده از فناوری‌های قدیمی و ناکارآمد در مدیریت آب، به بحران دامن می‌زنند. در این میان قطعاً ترویج فرهنگ صرفه جویی آب یکی از راه‌های گذر از بحران آب تلقی می‌شود، اما با توجه به آمارها مصرف خانگی در مقایسه با مصرف آب در بخش کشاورزی سهم کمتری را به خود اختصاص می‌دهد و بسیار مطلوب است مدیران متخصص تمرکز خود را در جلوگیری از هدررفت آب در شبکه فرسوده آبیاری در این حوزه متمرکز کنند.

بر اساس بررسی‌های صورت گرفته؛ بخش کشاورزی با اختصاص دادن سهم غالب از منابع آبی کشور، یکی از اصلی‌ترین عوامل تشدید بحران است. روش‌های آبیاری سنتی مانند غرقابی که هنوز در بسیاری از مناطق کشور رایج است، موجب هدررفت حجم عظیمی از آب می‌شود. علاوه بر این، انتخاب گیاهان آب‌بر مانند برنج در مناطق کم‌آب و الگوی کشت نامناسب بدون توجه به شرایط اقلیمی هر منطقه، فشار مضاعفی بر منابع آبی وارد کرده است. کارشناسان معتقدند با تحول در بخش کشاورزی می‌توان سهم عمده از منابع آب را ذخیره و صرفه‌جویی کرد. جایگزینی سیستم‌های آبیاری قطره‌ای و تحت فشار به جای روش‌های غرقابی، اصلاح الگوی کشت و توسعه کشت محصولات کم‌آب‌بر و انطباق الگوی کشت با شرایط اقلیمی هر منطقه و همچنین با استفاده از فناوری‌های نوین و به کارگیری سنجش از دور و هوش مصنوعی برای مدیریت دقیق آبیاری و... از جمله راه‌هایی به شمار می‌آید که در سراسر دنیا از آن به منظور مواجهه صحیح با بحران کمبود آب از بهره می‌جویند.

کنترل هدررفت آب

از طرفی، در عین حال که مصرف خانگی سهم کمتری از کل منابع آبی را به خود اختصاص می‌دهد، اما قطعاً چالش‌های خاص خود را دارد. شبکه‌های فرسوده توزیع آب در شهرها، کیفیت نامطلوب آب و افزایش جمعیت شهری، مدیریت آب شرب را به معضلی پیچیده تبدیل کرده است، در نتیجه این شرایط نشان‌دهنده عدم تعادل جدی بین منابع موجود و مصارف آب است که می‌تواند به کمبود مطلق آب در برخی مناطق منجر شود. صاحبنظران معتقدند؛ برای مقابله با بحران آب، نیاز به تحول در شیوه‌های مدیریت آب داریم. نوسازی سیستم‌های صنعتی و ارتقای شبکه‌های توزیع آب از جمله اقداماتی هستند که باید به سرعت انجام شود. از طرف دیگر، افزایش آگاهی عمومی درباره ارزش آب و روش‌های صرفه‌جویی، می‌تواند به کاهش مصرف و بهبود وضعیت منابع آبی کمک کند. با وجود سهم نسبتاً کم مصرف خانگی از کل منابع آبی، این بخش با چالش‌های منحصر به فردی روبه‌رو است. شبکه‌های فرسوده توزیع آب شهری با درصد بالای هدررفت، کیفیت نامطلوب آب در برخی مناطق و افزایش جمعیت شهرنشین، مدیریت آب شرب را به معضلی پیچیده تبدیل کرده است. در بسیاری از شهرها، سیستم‌های لوله‌کشی قدیمی باعث هدررفت قابل توجه آب می‌شود.

آب در بخش صنعت

قرارگیری ایران در بحرانی‌ترین زمان از نظر منابع آبی به قدری شدید است که کاملاً برای همگان محسوس است. بر اساس داده‌های منتشر شده، مصرف سالانه آب در ایران به ۹۸.۱ میلیارد متر مکعب رسیده است، در حالی که منابع آبی کشور محدود و در حال کاهش هستند. این بحران پیچیده ناشی از ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی است که سیستم‌های تأمین و توزیع آب را تحت فشار بی‌سابقه‌ای قرار داده است. صنایع ایران با مشکلات جدی در مدیریت آب مواجه هستند. بسیاری از واحدهای صنعتی از فناوری‌های قدیمی و آب‌بر استفاده می‌کنند و سیستم‌های بازیافت آب در آنها یا وجود ندارد یا ناکارآمد است. این در حالی است که برخی صنایع آب‌بر در مناطق کم‌آب مستقر شده‌اند که این تصمیم‌گیری‌های غلط جغرافیایی، بحران را تشدید کرده است.  

 منابع در خطر

مطابق با آمار اعلام شده؛ ایران از حدود ۴۲ میلیارد متر مکعب منابع سطحی و ۵۹.۵ میلیارد متر مکعب از منابع زیرزمینی برخوردار است. اما این منابع به دلیل برداشت‌های بی‌رویه، کاهش نزولات جوی و مدیریت نادرست در معرض تهدید جدی قرار دارند. افت سطح آب‌های زیرزمینی و خشک شدن قنات‌ها و چاه‌ها نشانه‌های واضحی از این بحران هستند. مقایسه حجم مصرف سالانه (۹۸.۱ میلیارد متر مکعب) با منابع موجود نشان‌دهنده کسری قابل توجه و خطرناک است. این عدم تعادل به معنای برداشت از ذخایر استراتژیک و کاهش کیفیت آب‌های زیرزمینی به دلیل نفوذ آب‌های شور است. اگر این روند ادامه یابد، برخی مناطق کشور در آینده نزدیک با کمبود مطلق آب مواجه خواهند شد.

راهکارهای فوری و بلندمدت

 نوسازی سیستم‌های صنعتی از جدیترین اقدامهایی به شمار می‌آید که همه کارشناسان بر انجام آن اجماع دارند. علاوه بر این، بازچرخانی آب و اجباری کردن سیستم‌های بازیافت آب در صنایع آب‌بر، جابجایی صنایع و انتقال تدریجی صنایع آب‌بر به مناطق پرآب‌تر، استفاده از فناوری‌های کم‌آب‌بر و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های تولید که مصرف آب را به حداقل می‌رسانند، نوسازی شبکه‌های توزیع و اهتمام نسبت به تعویض لوله‌های فرسوده برای کاهش هدررفت آب، مدیریت تقاضای واجرای طرحهای تشویقی برای کاهش مصرف و استفاده از کنتورهای هوشمند، آموزش همگانی به منظور افزایش آگاهی عمومی درباره ارزش آب و روش‌های صرفه‌جویی از راهکارهایی است که می‌توان با مدیریت مناسب در کوتاه و بلندمدت باعث بهبود وضعیت منابعی آبی کشور و جلوگیری از هدررفت آب شود. بحران آب در ایران اگرچه تهدیدی جدی است، اما می‌تواند به فرصتی برای تحول اساسی در مدیریت منابع آب تبدیل شود. این تحول نیازمند عزم ملی، مشارکت تمام بخش‌های جامعه و برنامه‌ریزی دقیق مبتنی بر دانش روز است. تجربه کشورهای موفق در مدیریت بحران آب نشان می‌دهد که حتی در شرایط سخت نیز می‌توان با اتخاذ راهکارهای هوشمندانه، از فاجعه جلوگیری کرد. آینده ایران به چگونگی مواجهه با این بحران گره خورده است و زمان برای اقدام عملی به سرعت در حال سپری شدن است.

اولویت‌های تامین منابع

آرش فروزانفر کارشناس مهندسی آب در این باره گفت: برنامه‌های بزرگ همچون انتقال آب یا ساخت آب شیرین‌کن‌ها بدون همراهی اصلاح مصرف و اولویت بندی دقیق تخصیص منابع، کارآیی لازم را نخواهند داشت و هزینه‌های اجتماعی و اقتصادی بحران را افزایش می‌دهند. یکی از نکاتی که فروزانفر به آن پرداخت، فقدان شفافیت و اطلاع رسانی مناسب در حوزه آب بود. او بر این باور است که نبود ارتباط موثر با مردم و عدم ارائه اطلاعات دقیق درباره شرایط منابع آبی کشور و برنامه‌های مدیریتی، باعث شده اعتماد عمومی کاهش یابد و مشارکت شهروندان در مدیریت بحران آب محدود شود. بنابراین اطلاع رسانی شفاف و واقع بینانه نخستین و ضروری‌ترین گام در مواجهه با بحران است که باید از سوی نهادهای مسئول به طور جدی دنبال شود. او تاکید کرد که نهادهای سیاست‌گذار باید رویکردی واقع‌گرا و مبتنی بر شواهد اتخاذ کنند و از تعارف کردن با بحران و استفاده از ادبیات انکارکننده اجتناب کنند. در غیر این صورت، استمرار این وضعیت می‌تواند پیامدهای غیرقابل جبرانی در اقتصاد و جامعه ایران به دنبال داشته باشد. این کارشناس به ضرورت بازنگری فوری در سیاست‌های تخصیص آب و اتخاذ رویکردهای جامع و بین بخشی برای مدیریت منابع اشاره کرد تا بتوان از تشدید بحران جلوگیری کرد. به عقیده او تنها با اصلاح ساختارها و بهبود کارآیی مصرف در همه بخش‌ها، به ویژه در کشاورزی و ارتقای اطلاع‌رسانی به مردم می‌توان چشم‌اندازی امیدوارکننده برای آینده منابع آبی کشور ترسیم کرد.