کریدور شمال– جنوب؛ پاسخ ایران به رؤیای «حصر ژئوپلیتیک»

 با این حال، واقعیت‌های جغرافیایی، ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی ایران، همسایگان متعدد و مهم‌تر از همه هزینه پایین‌تر و امنیت بالاتر تردد از مسیر ایران در مقایسه با گزینه‌های جایگزین، اجازه نداده این کشورها به‌طور کامل به اهداف خود دست یابند. در این میان، کریدور شمال- جنوب به‌عنوان یکی از مهم‌ترین پروژه‌های ترانزیتی منطقه، جایگاه ویژه‌ای در معادلات ژئوپلیتیکی پیدا کرده است. هرچند در سال‌های اخیر تلاش شد با ایجاد دالان زنگزور و برخی مسیرهای رقیب، این کریدور به حاشیه رانده شود، اما ایران و روسیه با همراهی برخی کشورهای منطقه از جمله ارمنستان، بار دیگر درصدد هستند این مسیر راهبردی را فعال و تکمیل کنند. مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، نیز صراحتا اعلام کرده که دولت پای اجرای این پروژه ایستاده است؛ موضوعی که اخیرا در دیدار او با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، مورد تأکید قرار گرفت و به‌عنوان یکی از محورهای همکاری تهران– مسکو مطرح شد. در همین چارچوب، «آرمان ملی» در گفت‌وگو با محسن پاک‌آیین، سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان، به بررسی ابعاد اقتصادی، سیاسی و ژئوپلیتیکی کریدور شمال- جنوب و اهمیت آن برای ایران و کشورهای منطقه پرداخته است.

*استقبال روس‌ها

پاک‌آیین در ارتباط با خط راه‌آهن رشت– آستارا و تأکید رئیس‌جمهور بر تکمیل این مسیر ریلی گفت: این قطعه از مسیر یکی از حلقه‌های اساسی و تعیین‌کننده کریدور شمال– جنوب است و برای روسیه و جمهوری آذربایجان اهمیت ویژه‌ای دارد. روسیه و آذربایجان سال‌هاست به‌دنبال آن هستند که از طریق یک مسیر ریلی مطمئن، به بندرعباس در جنوب ایران و در نهایت به آب‌های آزاد دسترسی پیدا کنند. او افزود: روسیه در شرایط کنونی با تحریم‌های گسترده دریایی مواجه است. این کشور در دریای سیاه با مشکلات امنیتی جدی روبه‌رو شده و بسیاری از بنادر روسیه نیز به ‌طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت تحریم قرار دارند. در چنین وضعیتی، طبیعی است که مسکو دنبال مسیرهای جایگزین امن و کم‌هزینه باشد. ایران، به‌واسطه موقعیت جغرافیایی و شبکه ریلی سراسری، بهترین گزینه برای روسیه به‌منظور دسترسی به آب‌های گرم خلیج‌فارس محسوب می‌شود. علاوه بر این، روسیه از طریق کریدور شمال– جنوب می‌تواند ارتباط زمینی خود با ترکیه را نیز تقویت کند؛ موضوعی که از منظر تجاری و حتی سیاسی برای مسکو اهمیت دارد. بنابراین استقبال روس‌ها از این کریدور، صرفا یک انتخاب اقتصادی نیست، بلکه پاسخی راهبردی به فشارهای ژئوپلیتیکی و تحریم‌های غرب به شمار می‌رود. سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان با اشاره به نقش باکو در این پروژه عنوان کرد: جمهوری آذربایجان نیز کشوری در حال توسعه است که از یک‌سو به دریای سیاه و مسیر گرجستان دسترسی دارد و از سوی دیگر، از طریق ایران می‌تواند به خلیج‌فارس و دریای عمان متصل شود. کریدور شمال– جنوب این امکان را به آذربایجان می‌دهد که موقعیت ترانزیتی خود را تقویت کند و به یک بازیگر فعال در تجارت منطقه‌ای تبدیل شود. اگر خط راه‌آهن رشت– آستارا به‌طور کامل احداث و فعال شود، آذربایجان منافع اقتصادی قابل‌توجهی به دست خواهد آورد و وابستگی آن به مسیرهای محدود فعلی کاهش می‌یابد؛ موضوعی که از نگاه باکو یک مزیت راهبردی محسوب می‌شود.

*سود اقتصادی کریدور

پاک‌آیین در ادامه تأکیدکرد: با راه‌اندازی کامل این مسیر، حجم حمل‌ونقل آذربایجان تا ۹ برابر افزایش پیدا می‌کند و به همان میزان، فرآیند صادرات و واردات این کشور تسهیل خواهد شد. این افزایش حجم ترانزیت، نه‌تنها به نفع آذربایجان است، بلکه برای جمهوری اسلامی ایران نیز دستاوردهای اقتصادی مهمی به‌همراه دارد. روسیه امروز در مقایسه با گذشته انگیزه و اراده سیاسی بیشتری برای مشارکت در احداث این خط آهن دارد و شرایط بین‌المللی نیز به‌گونه‌ای رقم خورده که استفاده از مسیر ایران برای مسکو به یک ضرورت تبدیل شده است. وی با اشاره به موانع موجود در مسیر اجرای پروژه گفت: البته باید توجه داشت که احداث خط راه‌آهن رشت– آستارا با چالش‌هایی همراه بوده است. از آنجا که این مسیر از برخی روستاها و مناطق شمالی کشور عبور می‌کند، لازم است زمین‌ها و اماکن واقع در مسیر خریداری و تملک شود. او توضیح داد: وزارت راه و شهرسازی و سایر نهادهای مرتبط در حال رایزنی با مالکان این زمین‌ها هستند و پیش‌بینی می‌شود تا پایان سالجاری، بخش عمده اراضی مورد نیاز به تملک دولت درآید. سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان با اشاره به اقدامات انجام‌شده تصریح کرد: بخشی از این خط آهن، از رشت تا کاسپین، به طول حدود ۳۵ کیلومتر در دوره ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی احداث شد. در حال حاضر، روس‌ها می‌توانند از طریق دریای خزر به بندر کاسپین برسند و سپس از مسیر ریلی ایران به سمت بندرعباس حرکت کنند. او افزود: با این حال، برای تکمیل کریدور شمال– جنوب، حدود ۱۲۵ کیلومتر خط آهن دیگر باید احداث شود تا مسیر به آستارا و جمهوری آذربایجان متصل شود. با تکمیل این بخش، هم روسیه از طریق آذربایجان به ایران دسترسی مستقیم پیدا می‌کند و هم آذربایجان می‌تواند به‌صورت پایدار و مستقیم به شبکه ریلی ایران متصل شود. پاک‌آیین در پایان خاطرنشان کرد: اگر احداث کریدور شمال– جنوب مطابق وعده رئیس‌جمهور و تا پایان این دولت به سرانجام برسد، جمهوری اسلامی ایران با یک فرصت بزرگ اقتصادی و ژئوپلیتیکی مواجه خواهد شد؛ فرصتی که می‌تواند جایگاه منطقه‌ای ایران را تقویت کرده و کشور را به یکی از محورهای اصلی ترانزیت در منطقه تبدیل کند.