مرگ غمگین فوک‌ها

فوک‌ها که در مناطق بکر زیست می‌کنند و در سواحل ایران به ندرت دیده می‌شوند، حالا بیش از همیشه از تعدادشان کم شده است و بیم آن می‌رود که این گونه کمیاب پستاندار برای همیشه نابود شود. دریای خزر و ساکنانش تاکنون میزبانان خوبی برای این فوک‌ها نبوده‌اند. حالا همچنان کارشناسان امیدوارند که دلیل تلفات این فوک‌ها مشخص شود.

تلفات در سه ماه

در همین راستا، دکتر امیرشیرازی، مسئول مرکز حفاظت فوک خزری، درباره میزان تلفات اخیر فوک خزری در سواحل ایران به «آرمان ملی» گفت: در سه ماه اخیر حدود 50 تا 55 تلفات در سواحل پیدا شد. البته در یک ماه گذشته تلفاتی گزارش نشد. دوماه بود که از سه ماه قبل که شروع شد، ما هرروز چند تلفات داشتیم. در سواحل مختلف گیلان و مازندران، به‌خصوص در مازندران تعدادش بیشتر بود، اما لاشه‌هایی که در ساحل می‌آمدند، متاسفانه بین یک هفته تا ده روز و گاه تا دو هفته از مرگشان گذشته بود و لاشه‌ها کاملا پوسیده بودند و امکان بررسی لاشه‌های به این شکل، برای کارشناسی آزمایشگاهی بسیار سخت است. در بین این لاشه‌هایی که داشتیم، فقط دو مورد لاشه‌ها تقریبا تازه بود که یکی از آنها تقریبا یک ماه قبل، در مازندران بود که در دانشگاه تربیت مدرس نور، کالبدگشایی کردیم و نمونه‌ها را به سازمان دامپزشکی تحویل دادیم. مراکز تشخیص در آنجا ویروس خاصی را شناسایی نکردند.

احتمال ویروس

شیرازی درباره تاریخچه تلفات فوک‌ها گفت: به‌خاطر شرایطی که فوک خزری دارد، هم در تاریخچه‌ای که از تلفات داشتیم و همین که در سال‌های اخیر، گونه‌های دیگری از فوک‌ها، در کشورهای دیگر مانند کشورهای اروپایی یا آمریکا یا آمریکای جنوبی، تلفاتی داشتند به دلیل آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان، چون ویروس درواقع از طریق پرنده‌های مهاجر می‌تواند منتقل شود و چندسالی هست که دارد برای فوک‌ها در مناطق5 دیگر تلفات ایجاد می‌کند، احتمال می‌دادیم که ما هم درگیر شده باشیم، اما در این نمونه اولی که به تهران فرستادیم تشخیص ندادند و گفتند که این ویروس پیدا نشد. حالا یک نمونه دیگر هم حدود سه هفته قبل فرستادیم برای مرکز تشخیص و هنوز نتایجش نیامده است. ما خودمان به دو ویروس مشکوک هستیم. یکی آنفلوآنزای فوق حاد، که اکنون در مناطق دیگر دنیا تلفات می‌دهند. یکی هم دیستمپر، که سال 2000 میلادی در فوک‌های خزری این ویروس را داشتیم. که نزدیک ده هزارتا فوک در آن سال تلف شدند. بازهم پیش‌بینی می‌شود که دوباره ممکن است پخش شود. ویروس دیستمپر از سگ‌سانان به فوک‌ها منتقل می‌شود و ممکن است انتقال از سگ، گرگ و یا روباه باشد که در سواحل دیده می‌شوند. گازگرفتگی و یا تماس با مدفوع آلوده می‌تواند این فوک‌ها را مبتلا کند. ولی همچنان ما نتیجه خاصی را نگرفتیم و مهم‌ترین دلیلش هم این بوده است که لاشه‌هایی را که داشتیم قابلیت بررسی میکروبیلوژیکی نداشتند. حالا منتظریم که این نمونه جدیدی را که چند هفته قبل فرستادیم ببینیم چه خواهدشد و شاید ویروسی را شناسایی کنند، اما نتیجه قطعی هنوز مشخص نشده است.

سواحل ایران

او با اشاره به تلفات سالانه افزود: تلفات سالانه که قطعا هست، اما در سواحل ایران، به نسبت سواحل چهار کشور دیگر که در اطراف دریای خزر هستند، به دلیل اینکه ما بدترین سواحل را داریم از لحاظ قلمروی زیستی ساحلی برای فوک‌ها، احتمالا بیشتر است. زیرا سواحل ما اغلب دست خورده شده است و رفت و آمد و فعالیت‌های انسانی در آنها زیاد است، فوک‌ها هم به محیط بکر و کم رفت و آمدی نیاز دارند، به‌خاطر اینکه انسان‌گریز هستند. تا چند سال پیش اصلا در کشورهایی مانند روسیه و قزاقستان مجوز شکار را به صورت قانونی صادر می‌کردند. به همین خاطر فوک‌ها دنبال یک جای بکر می‌گردند برای اینکه در ساحل باشند و جایی استراحت کنند. به همه این دلایل ما در سواحلمان سال‌هاست که فوک‌ها را به صورت طبیعی نمی‌بینیم که بیایند و گله‌ای استراحت کنند، در حالی که در کشوری مثل ترکمنستان با فاصله صدکیلومتر از سواحل ما، اگر به آنجا بروید و در فصل حضور فوک‌ها، می‌بینید که چندصد فوک در سواحلشان دراز کشیده و بدون دغدغه استراحت می‌کنند. این به این دلیل است که سواحل خیلی از کشورها مثل ایران نیست. تا چندصد کیلومتر اگر در خط ساحلی دیگر کشورها بروید، به دلیل اینکه فضای سبزی ندارند و آن کمربندسبزی که اطراف دریای خزر شکل گرفته در ایران، آنجا به این شکل نیست. قزاقستان هم همین‌طور است که محل تولد فوک‌های خزری است و این مسائل سبب شده است که فوک‌ها در سواحل کشورهای دیگر دیده شوند و به همین خاطر ما تلفات زیادی را به نسبت سایر کشورها در سواحل خودمان نمی‌بینیم، مگر اینکه تلفات دسته جمعی باشد، مثل دوسه سال اخیر که یک عاملی دارد باعث مرگ می‌شود، که همزمان با تلفاتی که ما مشاهده می‌کنیم، در کشورهای دیگر مثلا سال گذشته نزدیک دوهزار تلفات در کشور قزاقستان گزارش شد که آنها هم هنوز نتیجه مشخصی را اعلام نکردند.

آلودگی گاز متان

مسئول مرکز حفاظت فوک خزری، درباره دلایل تلفات فوک‌ها در دیگر کشورهای منطقه نیز بیان کرد: برخی صحبت از ویروس می‌کنند. برخی صحبت از آلودگی به‌خاطر گاز متان می‌کنند که طبیعی است و برخی اوقات از بستر دریا گاز متان آزاد می‌شود و در همان چند دقیقه‌ای که منطقه را آلوده می‌کند، چون خیلی فرار است و سریع تبخیر می‌شود و از آب خارج می‌شود، اگر موجود زنده‌ای باشد مسمومیت ایجاد می‌کند و سبب مرگ و میر می‌شود. ولی در چند سال اخیر روال خیلی از این کشورها شده است که وقتی از مسئولان کشورهای اطراف می‌پرسیم که علت تلفات چه بوده است، قبل از اینکه بررسی شود، خیلی راحت می‌گویند که به دلیل گاز متان بوده است، که یک راه فراری شده است، برای اینکه دیگر کسی پیگیر نشود که اگر آلودگی خاصی مربوط به صنایع باشد، دیگر سوالی در آن موارد مطرح نشود. این گاز متان راحت‌ترین راه فرار است که بگویند یک امر طبیعی بوده است. پیدا کردن گاز متان در بدن تلفات بسیار سخت است. شما باید بلافاصه نمونه برداری کنید، به دلیل اینکه فرار است، در داخل بدن ممکن است نیم ساعت تا یک ساعت بیشتر دوام نداشته باشد. همین مساله تشخیصش را سخت می‌کند. ما هم چندین بار از سازمان حفاظت محیط زیست درخواست کردیم که نامه‌نگاری کند از طریق وزارت امورخارجه در مورد تلفاتی که در کشورهای دیگر اتفاق افتاده است. متاسفانه توضیحی که می‌دهند، چندین بار کشور روسیه و قزاقستان و یک بار هم آذربایجان، صحبت از گازمتان کردند، که چندان نتیجه مستدلی نیست. هنوز هم اعلام نکردند که در دریای خزر در این دوسه سال اخیرتلفات کمی بیشتر بوده است. اما اعلام نشده است که عامل اصلی چه می‌تواند باشد. ما هم پیگیر هستیم.

او با اشاره به اینکه لاشه‌ها اغلب زمانی پیدا می‌شوند که چندروز از مرگشان گذشته است، افزود: خیلی مهم است که لاشه تازه باشد و آنچه که پیدا می‌شود، قبل از مرگ اتفاق بیفتد و ما بتوانیم نمونه خون بگیریم. ولی متاسفانه لاشه‌ها زمانی پیدا می‌شود که از آنها تنها پوست استخوان مانده است و چندروزی از مرگشان گذشته است، یا لاشه کاملا فاسد شده است و برای نمونه‌ها مناسب نیستند.

کاهش 90درصدی

شیرازی درباره اینکه آیا می‌توان آماری از تعداد فوک‌های موجود در ایران داد، گفت: فوک را نمی‌شود تقسیم‌بندی کرد که مثلا در هر کشور چه تعدادی وجود دارد. به‌خاطر اینکه دریای خزر یک منطقه مشترک است و این گونه هم یک گونه مهاجر است. هرساله فوک‌های خزری اواسط آذرماه، شروع به مهاجرت می‌کنند به سمت مناطق شمالی دریای خزر که به دلیل اینکه می‌خواهند در دی و بهمن ماه، در شمال خزر باشند. به دلیل اینکه آنجا هوا یخ می‌زند و محل تولد توله‌هایشان است. به دلیل اینکه از سواحل فاصله می‌گیرند و منطقه بکری هم است. به همین خاطر که اینها جابه‌جا می‌شوند، نمی‌شود به طور دقیق گفت که در هر کشوری چه تعدادی تعلق دارد. ولی در سال 2008 سرشماری جامعی انجام و اعلام شد که طی صد سال گذشته، بیش از 90 درصد از جمعیت فوک‌های خزری را از دست داده‌ایم. یعنی جمعیت آنها از یک میلیون و دویست هزار به حدود 100 هزار رسیده یعنی بیشتر از نود درصد کاهش داشته است. در آخرین آمار هم در سال 2017 تخمین زده شد که گفتند حدود 70 هزار عدد از فوک‌ها در دریای خزر باقی مانده است. این کاهش شدید جمعیت بسیار نگران کننده است.

مهم‌ترین عامل تلفات

او با اشاره به عوامل موثر در کاهش تعداد فوک‌های خزری افزود: مهم‌ترین مساله بحث آلاینده‌هاست که شرایط دریای خزر متاسفانه خوب نیست. وقتی میزان آلودگی‌ها در دریا بالا می‌رود. به دلیل اینکه منابع غذایی فوک هم در دریاست، که ماهی غذای اصلی‌شان را تشکیل می‌دهند. وقتی این غذا را مصرف می‌کنند، این آلودگی‌ها در بدنشان تجمع پیدا می‌کند. به مرور زمان تجمع این آلودگی‌ها سبب تضعیف سیستم ایمنی بدن فوک‌ها می‌شود. همین سبب شده است که بیماری مثل دیستمپر که اگر 50 سال قبل در این منطقه شیون پیدا می‌کرد، فوک‌ها آلوده می‌شدند، اما تلفات به این شدت نداشتند. یا بیماری آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان، در گذشته، برای فوک‌ها تلفات ایجاد نمی‌کرد. این نشان می‌دهد که به دلیل وجود آلاینده‌های زیاد در دریا، بدن حساس شده است و سیستم ایمنی دیگر توان مقابله با بیماری‌هایی که قبلا در حد یک سرماخوردگی تاثیر پذیر بودند، حالا برایشان ایجاد مرگ می‌کند. متاسفانه هیچ کدام از این 5 کشوری که در اطراف دریای خزر هستند، قوانین محیط زیستی را به درستی رعایت نمی‌کنند. مخصوصا که صنعت نفت در کشورهای ترکمنستان و قزاقستان به‌خصوص در منطقه‌ای که فوک‌ها به دنیا می‌آیند، در فصل زادآوری فوک‌ها در زمستان، کشتی‌های یخ شکن هم منطقه را ناامن می‌کنند و هم بار آلودگی آنقدر زیاد شده است که به دلیل آلودگی‌های زیاد آن منطقه، برخی جزایر که محل زیست فوک‌های خزری بودند، الان اطرافشان با جلبک‌ها اشباع شده است. تا نزدیک یک تا دو کیلومتر حاشیه این جزایر با جلبک پوشیده شده که حتی کشتی نمی‌تواند به آنها نزدیک شود.

دکتر شیرازی درباره امکان انقراض این فوک‌ها نیز گفت: از سال 2008 که آمار اعلام شد، اسم فوک خزری به عنوان موجودی که در معرض خطر انقراض قرارگرفته است، وارد لیست قرمز IUCN شد. از آن سال با اینکه توجه به سمت این گونه بیشتر شد، اما همچنان اقدام اساسی صورت نگرفته است.