حق ایران در دریافت خسارت از آمریکا

در این چارچوب، ایران این حق را دارد که از آمریکا بابت تجاوز صورت‌گرفته، درخواست جبران خسارت کند. اما مسأله اصلی در این میان، نبود یک سازوکار اجرایی مؤثر در نظام بین‌الملل برای احقاق این حق است. متأسفانه در ساختار کنونی حقوق بین‌الملل، سازوکار مستقلی برای رسیدگی به دعاوی میان کشورهایی که روابط دیپلماتیک ندارند یا عضو نهادهای داوری مشترک نیستند، وجود ندارد. در پرونده کنونی نیز، ایران و آمریکا نه‌تنها روابط دیپلماتیک رسمی ندارند، بلکه درباره موضوعات اساسی اختلاف‌نظرهای بنیادین دارند. به همین دلیل، مسیرهای متعارف حقوقی همچون رجوع به دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) یا داوری‌های بین‌المللی، عملاً در این پرونده مسدود است؛ چرا که آمریکا نه‌تنها صلاحیت این نهادها را به‌راحتی نمی‌پذیرد، بلکه در صورت طرح دعوا، ممکن است از مشارکت در فرآیند قضائی خودداری کند. شورای امنیت سازمان ملل متحد به‌طور نظری می‌تواند نقش مرجع رسیدگی را ایفا کند، اما در عمل این نهاد به‌دلیل وجود حق وتوی پنج عضو دائم، به‌ویژه ایالات متحده، کارایی لازم را ندارد. آمریکا با استفاده از این ابزار، مانع از تصویب هرگونه قطعنامه یا اقدام الزام‌آور علیه خود خواهد شد. به بیان دیگر، ساختار قدرت در شورای امنیت عملاً مانعی برای پیگیری حقوقی و قضائی تخلفات قدرت‌های بزرگ است. در نتیجه، با وجود این‌که ایران از منظر حقوقی استحقاق دریافت غرامت را دارد، اما نبود مرجع صالح و بی‌طرف برای رسیدگی، عملاً این حق را بی‌اثر و غیرقابل تحقق کرده است. این مسئله، یکی از چالش‌های جدی حقوق بین‌الملل معاصر است که باید در آینده برای آن چاره‌ای اندیشیده شود.

یوسف مولایی

استاد حقوق بین‌الملل