قدرت بازدارندگی اهرمی برای صلح

تحولات چند سال اخیر، از تشدید تنش‌های منطقه‌ای تا بازگشت تحریم‌های بین‌المللی و فروپاشی مذاکرات هسته‌ای، نشان داده است که کشور در نقطه‌ای قرار دارد که نه می‌تواند صرفا بر قدرت نظامی تکیه کند و نه بدون پشتوانه بازدارندگی موثر قادر به پیشبرد دیپلماسی کارآمد خواهد بود. در چنین شرایطی، افزایش قدرت بازدارندگی و قراردادن دیپلماسی در دستور کار ملی باید به‌صورت هم‌زمان و هماهنگ دنبال شود تا از خطر آغاز مجدد جنگ و تشدید بحران‌های امنیتی جلوگیری گردد. افزایش قدرت بازدارندگی به معنای تمرکز صرف بر بُعد نظامی نیست، بلکه شامل ارتقای توان دفاعی، انسجام داخلی، تاب‌آوری اقتصادی و وحدت سیاسی نیز می‌شود. قدرت بازدارندگی موثر زمانی شکل می‌گیرد که دشمنان بالقوه دریابند هرگونه تهدید یا اقدام خصمانه، هزینه‌ای بسیار سنگین در پی خواهد داشت. با این حال، تجربه سال‌های اخیر نشان داده است که تکیه صرف بر بازدارندگی نظامی، بدون تقویت جایگاه دیپلماتیک و بدون ایجاد کانال‌های ارتباطی پایدار با دیگر قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای، نمی‌تواند به امنیت پایدار منجر شود. از سوی دیگر، دیپلماسی فعال می‌تواند مکمل و پشتیبان بازدارندگی باشد. در شرایطی که تحریم‌های سازمان ملل و فشارهای اقتصادی، معیشت مردم را تحت‌تأثیر قرار داده و سرمایه اجتماعی را فرسوده ساخته است، سیاست خارجی هوشمند و منعطف می‌تواند ضمن کاهش فشارهای بین‌المللی، فرصت‌های تازه‌ای برای رشد و ثبات ایجاد کند. ایران با تکیه بر ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی، انرژی، و نفوذ منطقه‌ای خود می‌تواند از طریق گفت‌وگوهای هدفمند با همسایگان، قدرت‌های جهانی و نهادهای بین‌المللی، از تهدیدها فرصت بسازد و موقعیت خود را در نظم نوین جهانی تثبیت کند. باتوجه به این مقدمه در ادامه گفته‌های اخیر رئیس‌جمهور پیشین، حسن روحانی که به اهمیت بازدارندگی برای مقابله با جنگ پرداخته، تحلیل‌ خواهیم کرد.

قطعنامه غیرقابل اجراست

در ادوار گذشته همواره مسئولان عالی‌رتبه کشوری و نظامی از تلاش‌هایی که برای جلوگیری از جنگ انجام شده اشاره کردند و در واقع باتوجه به اینکه آمریکایی‌ها دهه‌ها برنامه حمله به ایران را در دستور کار داشتند ولی این قدرت بازدارندگی جمهوری اسلامی بود که مانع شروع جنگ شده بود. موردی که اکنون باتوجه به گفته رئیس‌جمهور پیشین جای خالی آن حس می‌شود. در این مورد حسن روحانی، رئیس‌جمهوری پیشین در دیدار با استانداران دولت‌های یازدهم و دوازدهم با اشاره به روند پیش‌روی کشور و جامعه بعد از جنگ دوازده روزه گفت: «در بخش اطلاعاتی اگر 10 جاسوس درجه یک موساد را در کشور دستگیر کنید و او بداند که افراد اصلی‌اش دستگیر شده‌اند، طرح‌هایش به‌هم می‌خورد و ناچار است از نو طراحی کند. از نو افراد جدید را نفوذ بدهد، ممکن است این کار چند ماه طول بکشد. «نه جنگ و نه صلح» را اینطور می‌شود با آن مقابله کرد، ما باید «نه جنگ» را درست کنیم، «نه صلح» که ما نمی‌خواهیم. صلح مسلما مقدم بر جنگ است. «نه جنگ» از این راه امکان‌پذیر است. به نظر من این مسأله اینقدر پیچیده نیست که بگوییم امکان‌پذیر نیست. بله یک روزه و دو روزه نمی‌شود ولی از جنگ ۱۲ روزه بیش از سه و نیم ماه گذشته، به هرحال فرصت داشتیم، از این فرصت می‌توانستیم استفاده کنیم الان هم می‌توانیم تا چند ماه دیگر به نتایج خوبی برسیم، تا جنگ را عقب بیندازیم و حتی جنگ را منتفی کنیم. اگر بازدارندگی باشد، جنگ نخواهد شد».

تردید در بازدارندگی؟

روحانی با اشاره به برخی از چالش‌های جنگ 12 روزه معتقد است که توازن قوای جمهوری اسلامی در آن مقطع دچار مشکل شده بود و در ادامه با اشاره به تقویت اهرم‌های بازدارندگی ادامه داد: «جنگ زمانی خواهد رخ می‌دهد که بازدارندگی مورد تردید قرار بگیرد در غیراین صورت اسرائیل که همیشه می‌خواست با ما بجنگد، مگر تازه تصمیم گرفته؟ آمریکا همیشه نمی‌خواسته با ما بجنگد؟ مگر همیشه آمریکایی‌ها نمی‌گفتند که جنگ و حمله نظامی هم روی میز است. همه رؤسای‌جمهور قبلی هم می‌گفتند و تأکید می‌کردند. این را رئیس‌جمهور آمریکا نقل می‌کند (اگر درست بگوید) که خلبان‌های بی-۲ در کاخ سفید گفتند ۲۲ سال است و اسلاف ما برای عملیاتی که در فردو انجام دادیم تمرین می‌کنیم. ۲۲ سال قبل می‌دانید یعنی چه؟ یعنی از آن وقتی‌که داشتیم نطنز می‌ساختیم، آنها دنبال حمله بودند و طراحی آن را کرده بودند و هواپیماهای‌شان را آماده کرده بودند و بمبش را ساخته بودند و خلبان‌ها تمرین می‌کردند. اگر می‌خواهید کشورتان را حفظ کنید در برابر دشمن و قدرتی که می‌خواهد به شما حمله کند باید توازن قوا را برقرار کنید، اگر این توازن قوا به هم بخورد او حمله خواهد کرد. به هم‌خوردن توازن قوا یعنی تصمیم دشمن به حمله. پس معلوم است توازن قوای ما در این مقطع دچار مشکل شده است. شاید برخی فکر می‌کردند باید با اسرائیل توازن قوا داشته باشیم اما ما باید با اسرائیل و آمریکا و حتی معلوم شد با کل ناتو توازن قوا داشته باشیم. در این جنگ ناتو هم حضور پیدا کرد. اروپایی‌ها گفتند اسرائیل این کار کثیف را به نیابت ما انجام داد. یعنی خود اروپایی‌ها گفتند اسرائیل نیابتی ما هست و انتقام ما را دارد می‌گیرد، حالا نمی‌دانم مقصودشان از انتقام، اوکراین است یا چیز دیگری هم هست، چون از مسأله اوکراین خیلی از ما عصبانی هستند، اسنپ‌بک را به‌دلیل همین عصبانیت انجام دادند».

مکانیسم غیرقانونی

فعال شدن مکانیسم ماشه اگر چه در ایران مورد مناقشه گروه‌های سیاسی است و هنوز چگونه گنجانده آن در برجام مورد بحث است ولی با توجه به نامه چین، ایران و روسیه به سازمان‌ملل و تاکیدات حسن روحانی گویا اجرایی شدنش از نظر قانونی محدودیت‌های برای غربی‌ها دارد. رئیس‌جمهور پیشین که پذیرای کابینه تدبیر و امید بود در این مورد اضافه می‌کند: «البته ما که می‌گوییم مکانیسم ماشه نشده ما که قبول نداریم چون می‌گوییم سه کشور تخلف کرده‌اند و شورای امنیت هم تخلف کرده است. چون سه کشور مراحلی را که در برجام آمده را طی نکرده‌اند. به‌همین دلیل هم روس‌ها گفتند خلاف بوده و هم چینی‌ها گفتند، شاید هم این اولین قطعنامه در سازمان ملل است که دو عضو دائم با آن مخالف هستند. چون قطعنامه با مخالفت یک عضو دائم به معنای وتو خواهد بود؛ حالا که حتی دو عضو مخالف هستند. حتی آن‌هایی که قطعنامه را قبول کرده‌اند، می‌دانند قطعنامه بسیار ضعیف و غیرقابل اجراست».