بی آبی از خزر تا سد لار

 هرچند در دهه‌های گذشته، کارشناسان و پژوهشگران، نسبت به سدسازی‌های بی‌رویه، افزایش کشاورزی و افزایش بی‌رویه از آب‌ای زیرزمین، بارها هشدار دادند، اما هیچ کداممان تصور نمی‌کردیم که روزی یکی یکی شاهد خشک شدن پهنه‌های آبی ایران باشیم. دریاچه ارومیه را که همین چندروز قبل، تصویری از آن منتشر شد که به طور کامل خشک شده است، یعنی دیگر از آن دریاچه زیبای پهناور، هیچ نمانده است.

در تازه‌ترین خبر نیز رئیس‌جمهور در نشست شورای برنامه ریزی و توسعه اردبیل، با بیان اینکه باید قدر منابع خود را بدانیم؛ البته برای قدر دانستن دیگر کمی دیر شده است! چون تقریبا همه منابع آبی ایران در آستانه خشکی قرار دارد، اعلام کرده است که دریای خزر نیز مدام کم آب‌تر می‌شود. پزشکیان با اشاره به اینکه باید از تجارب جهانی استفاده کنیم، به خشکی آب دریای خزر و کاهش پس رفت روزانه آب آن اشاره کرده است. به گفته آنچه یک مقام روسی هم هشدار داده است، تا پایان سال جاری میلادی حتی 25 سانتی‌متر دیگر از سطح آب دریای خزرنیز کاهش خواهد یافت و شاهد شدیدترین کاهش عمق این دریا در پنج سال گذشته خواهیم بود. دریایی که در این سال‌ها، به دلایلی از جمله افزایش سدسازی‌ها، کاهش سطح بارش و تغییرات اقلیمی و خشکسالی، افزایش مصرف آب به دلیل کشاورزی و افزایش جمعیت، مدام از سطح آبش کاسته شد، تا آن هم به یکی دیگر از دریاهای خشکی بدل شود، که در کنار دیگر منابع آبی ایران، شاهد خشک‌تر شدنش بودیم.

طبق آخرین تصویری که ناسا در روزهای اخیر از دریاچه ارومیه منتشر کرد، این دریاچه به طور کامل محو شده است. حالا خزر نیز در آستانه خشکی درحالی قرار دارد که سدهای ایران نیز بسیار کم آب‌تر از قبل شده‌اند، به طوری که برخی از آنها، حتی کمتر از 20درصد آب دارند. این مساله در درازمدت ایران را با بحران آبی عمیقی روبه‌رو خواهد کرد و کابوسی که سال‌ها کارشناسان و پژوهشگران حوزه اب، هشدارش می‌دادند، حالا رخ خواهد داد.

این مساله سبب شده است که در ماه‌های اخیر، مساله مدیریت مصرف آب مطرح شود. به طوری که مدام به شهروندان توصیه و هشدار داده می‌شود که در مصرف آب صرفه جویی کنید و برای اغلب شهروندان هشدار پرمصرفی و قطعی آب داده می‌شود. این درحالی است که مردم تابستان گرم را با قطعی‌های مکرر آب و برق سپری کردند. اما بحران آب به این سادگی‌ها قابل حل نیست.

97درصد سد لار خالی است

عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب، با بیان اینکه سدهای ایران حدود40درصد پر هستند، برخی از آنها را بسیار کمتر از این درصد اعلام کرد. مثلا پنج سد تهران، حالا تنها حدود 18 درصد آب دارند. این درحالی است که سد لار از این میزان هم آب کمتری دارد. حالا باتوجه به اینکه تابستان را با قطعی‌ای مکرر آب و برق گذراندیم، مشخص نیست که ادامه این سال خشک با چه شرایطی در حالی که در آستانه ماه‌های سرد سال نیز هستیم، خواهد گذشت.

سد لار در سال 1361 در استان مازندران و در فاصله 75 کیلومتری از تهران و 100 کیلومتری شهر آمل ساخته شده است. ذخایر آبی این سد که یکی از 5 سد اصلی تأمین آب شرب استان تهران است، تقریبا خالی است. با توجه به کاهش میزان بارش‌های سالانه، مخزن960 میلیون مترمکعبی این سد به سادگی پر نمی‌شود.

سد لار، در حال حاضر فقط ۳۳ میلیون مترمکعب آب در مخزن ۹۶۰ میلیون مترمکعبی سد لار ذخیره شده است؛ به عبارتی حدود ۳ درصد از ظرفیت مخزن این سد، آب پشت آن ذخیره شده و ۹۷ درصد این مخزن بزرگ خالی است.

با توجه به اینکه شاهد خشکسالی‌های طولانی نیز هستیم. امسال درصد کاهش ذخایر این سد بزرگ، بیش از سال‌های دیگر بوده است. در حال حاضر فقط 33 میلیون مترمکعب آب در مخزن 960 میلیون مترمکعبی سد لار ذخیره شده است؛ به عبارتی حدود 3 درصد از ظرفیت مخزن این سد، آب پشت آن ذخیره شده و 97 درصد این مخزن بزرگ خالی است.

اگرچه سد لار اکنون در آستانه خشکی کامل است و آبی حتی برای فرار از آن وجود ندارد، اما این سد رکورددار فرار آب در جهان شناخته می‌شود و علاوه بر مسأله خشکسالی و کم‌بارشی متأثر از آن، اندک آب ذخیره شده در سد لار نیز با مشکل فرار آب، مخصوصا در بین ماه‌های فروردین تا مرداد مواجه است.

عملیات اجرایی این سد در سال 1353 به وسیله شرکتی ایتالیایی آغاز و در اردیبهشت 1359 آبگیری شد. با آبگیری از سد، فرار آب از مخزن آن مشهود شده و با انجام مطالعات و بررسی‌های متعدد مشخص شد که آب از مجاری طبیعی موجود در دریاچه سد نشت کرده و به صورت چشمه‌هایی حدود ده کیلومتری پایین دست سد با دبی تا 14 مترمکعب در ثانیه ظاهر می‌شود.

سد لار با فرار شدید آب مواجه شده و آبی که باید پشت این سد ذخیره می‌شد به‌صورت چشمه‌هایی کیلومترها بعد از سد، فرار کرده و به رودخانه هراز جاری شده و به دریای خزر می‌ریزد.

برآورد بلندمدت (30 ساله) نشان می‌دهد که حداقل فرار آب از مخزن سد لار 3 مترمکعب در ثانیه و حداکثر آن حدود 13 تا 14 مترمکعب در ثانیه است. متوسط فرار آب این سد در طول سال حدود 7 مترمکعب در ثانیه برآورد می‌شود. از اینرو، به طور متوسط در یک 24 ساعت، حدود 605 هزار مترمکعب آب از مخزن سد لار به پایین دست نشت می‌کند. این رقم در طول یکسال رقمی بین 220 میلیون مترمکعب تا 250 میلیون مترمکعب آب شیرین را شامل می‌شود که رقم بسیار بزرگی است. هیچ سدی در دنیا تاکنون این میزان فرار آب نداشته و در این خصوص سد لار رکورد فرار آب را در بین سدهای دنیا از آن خود کرده است.

میزان ذخیره فعلی آب در سد لار 33 میلیون مترمکعب است، این درحالی است که در سال گذشته در زمان مشابه، 55 میلیون مترمکعب در این سد آب ذخیره شده بود و در میانگین بلندمدت در زمان مشابه به‌طور متوسط میزان ذخیره آبی سد لار در میانه شهریورماه، با وجود مشکل فرار آب، 122 میلیون مترمکعب بوده است.

پنجمین سال خشک

درحالی سد لار تقریبا خالی است، که چهار سد دیگر تهران هم شرایط مساعدی ندارند. طبق آمارها حالا حتی سدطالقان، ماملو، کرج و لتیان نیز در مجموع، درحدود 18 درصد ذخیره آبی دارند. این درحالی است که وضعیت دیگر شهرهای ایران نیز چندان مناسب نیست.

به طوری که اخیرا، عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب با اشاره به کم بارشی‌های سال‌های اخیر گفته بود: می‌توانیم بگوییم سال آبی جاری دومین سال کم بارش در دوره آماری موجود ۵۷ ساله است و از سوی دیگر در پنجمین سال خشکسالی هستیم.

در این میان اما وضعیت در استان‌‌های جنوبی، مرکزی و شرقی (خوزستان، فارس، کرمان، خراسان) به‌ مراتب بحرانی‌‌تر است. تداوم خشکسالی، کاهش بارندگی، افزایش مصرف و نبود مدیریت بهینه از دلایل اصلی این وضعیت هستند.

حالا باتوجه به اینکه در کل تابستان تقریبا بارشی نداشتیم و در آستانه ماه‌های بارشی سال قرار داریم، با وجود کاهش قابل توجه آب سدهای ایران، اگر بارش‌ها نیز چون سال‌های قبل، حداقلی باشد، مشخص نیست که چه آینده آبی را می‌شود تصور کرد. شهروندان حالا نگران‌تر از قبل هستند. آنها که تابستانی گرم و خشک را گذراندند، و حتی در مناطق کوهستانی نیز میزان آب جاری در رودخانه‌ها بسیار کمتر از سال‌های قبل بود و برخی به نیمه تابستان نرسیده، کاملا خشک شدند، مشخص نیست که چه پائیزی را در پیش خواهیم داشت.