آغاز مالیاتی بر تورم

اجرای این طرح در حالی که هم اکنون، فرصت‌های مالیات‌ستانی عادلانه و واقعی بسیاری وجود دارد که به دلیل معافیت‌های مالیاتی از برخی نهادها و فرارهای مالیاتی آگاهانه، از دست می‌روند، معقول نیست، چرا که این معافیت‌ها و عدم نظارت کافی بر نهادهای مالی، باعث شده است که درآمدهای مالیاتی واقعی دولت به‌طور قابل توجهی کاهش یابد. در این شرایط، تصویب مالیات بر عایدی سرمایه بدون توجه به این مسائل، نه‌تنها به بهبود وضعیت مالیاتی کشور کمک نخواهد کرد، بلکه ممکن است بار مالی بیشتری بر دوش اقشار کم‌درآمد و متوسط جامعه بگذارد. از این رو اجرای این طرح در شرایطی که زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی کشور به‌طور کامل آماده نیست، می‌تواند به افزایش نارضایتی عمومی منجر شود، مردم ممکن است احساس کنند که دولت به‌جای رسیدگی به مشکلات اساسی اقتصادی، به دنبال افزایش درآمدهای مالیاتی از طریق مالیات بر عایدی سرمایه است. این رویکرد می‌تواند به بی‌اعتمادی مردم به دولت و نهادهای مالی منجر شود و در نهایت، تأثیرات منفی بر روی ثبات اجتماعی و اقتصادی کشور داشته باشد. به باور کارشناسان؛ برای موفقیت در اجرای طرح مالیات بر عایدی سرمایه، نیاز به یک برنامه‌ریزی دقیق و زیرساخت‌های مناسب وجود دارد و دولت باید به‌جای تمرکز بر مالیات‌ستانی از طریق این طرح، به دنبال شناسایی و رفع معافیت‌های مالیاتی غیرضروری و جلوگیری از فرارهای مالیاتی باشد، قطعاً این رویکرد می‌تواند به ایجاد یک سیستم مالیاتی عادلانه و پایدار کمک کند و در نهایت، به بهبود وضعیت اقتصادی کشور و افزایش رضایت عمومی منجر شود. در این باره با کامران ندری کارشناس اقتصادی گفت‌وگو کرده‌ایم که در ذیل مشاهده می‌فرمایید.

•    اجرای طرح مالیات بر عایدی سرمایه پس از رفت وبرگشت‌های فراوان به دلیل نواقص موجود در آن و فقدان زیرساخت‌های مناسب برای عملیاتی شدن آن و نبود ابزارهای لازم برای تعیین میزان مالیات واقعی، تاکنون موفق به اجرا نشده بود. اما با وجود عدم تغییر در زیرساخت‌ها و... اخیراً تصویب شده است. ارزیابی و تحلیل شما در این باره چیست؟

-    اجرای طرح مالیات بر سرمایه در سال‌های اخیر بارها مورد توجه مسئولان برای اجرا و همچنین رسانه‌ها و کارشناسان قرار گرفته و تحلیل‌های بسیاری در این زمینه ارائه شده است، اما با وجود تجربه‌های ناموفق در اجرای طرح‌های مشابه و مشکلات ساختاری موجود، دولت ایران همچنان اصرار بر اجرای این طرح دارد که قطعاً چالش‌ها، موانع، و فرصت‌های اجرای در شرایط اقتصادی کنونی و فضای تورمی حال حاضر را به همراه دارد. در حقیقت اجرای این طرح نیز مانند طرح مالیات بر ارزش افزوده، به معنای وضع مالیاتی بر افزایش ارزش دارایی‌ها یا سرمایه‌ها است که از افزایش قیمت آنها ناشی می‌شود. در شرایط عادی اقتصادی و با نرخ تورم پایین، این نوع مالیات می‌تواند به عنوان یکی از ابزارهای کنترل نقدینگی و افزایش منابع دولت عمل کند، اما در ایران، نرخ تورم بسیار بالا و ناپایدار است و این امر باعث می‌شود تعیین میزان واقعی ارزش افزوده سرمایه با چالش‌های جدی مواجه شود. در حقیقت، ارزش اسمی یا همان مبلغ اسمی سرمایه در شرایط تورمی، نمی‌تواند معیار دقیق و عادلانه‌ای برای تعیین مالیات باشد، زیرا افزایش قیمت‌ها به دلایل تورم و سیاست‌های پولی نادرست اتفاق می‌افتد و نه به دلیل رشد واقعی سرمایه یا دارایی. این موضوع باعث می‌شود که اگر دولت بخواهد مالیات بر اساس ارزش اسمی تعیین کند، در واقع مالیاتی بر تورم و افزایش‌های غیرواقعی وضع کرده باشد که از نظر اقتصادی و اخلاقی قابل قبول نیست.

•    آیا اجرای این طرح مالیاتی در شرایط کنونی با توجه به سابقه و تجارب اجرای طرح‌های مالیاتی مشابه در گذشته مانند مالیات بر خانه‌های خالی و... می‌تواند موفقیتی را به دنبال داشته باشد و چرا؟

-    ایران پیش از این تلاش‌هایی برای اجرای طرح‌های مختلف مالیاتی مانند مالیات بر خانه‌های خالی، مالیات بر خودروهای لوکس و مالیات بر درآمدهای کلان انجام داده است، اما این طرح‌ها با مشکلات زیادی مواجه شدند و نتوانستند به موفقیت واقعی دست یابند. یکی از دلایل اصلی این شکست‌ها، نبود زیرساخت‌های لازم برای شفاف‌سازی دارایی‌ها و درآمدها بوده است. به عنوان مثال، مالیات بر خانه‌های خالی با هدف کنترل بازار مسکن و جلوگیری از احتکار املاک اجرایی شد، اما به دلیل ضعف در شناسایی واقعی املاک خالی و فرار مالیاتی گسترده، اثرگذاری محدودی داشت. همین مشکل در مالیات بر خودروهای لوکس نیز مشاهده شد، چراکه بسیاری از مالکان از روش‌های مختلف برای فرار از پرداخت مالیات استفاده کردند.

•    اجرای طرح‌های مالیاتی به گمان بسیاری از کارشناسان و مسئولان در کشور همچون اکثر کشورهای جهان رویکردی ضروری و عادی است. آیا زیرساخت‌های کنونی کشور برای اجرای طرح‌های مالیاتی همچون دیگر کشورها با نظام مالیاتی منظم و قوی امکان‌پذیراست؟

-    یکی از بزرگ‌ترین مشکلات در اجرای مالیات بر سرمایه، نبود نظام بانکی و اطلاعاتی منسجم و شفاف است. در ایران، به دلیل ضعف در سامانه‌های ثبت و رصد دارایی‌ها و سرمایه‌ها، امکان ارزیابی دقیق و درست ارزش واقعی دارایی‌ها وجود ندارد. به همین دلیل، بسیاری از افرادی که دارای سرمایه‌های نقدی یا غیرنقدی هستند، می‌توانند با استفاده از روش‌های گوناگون، مقدار دقیق دارایی خود را پنهان کنند یا کم‌ارزش نشان دهند. از سوی دیگر، نظام مالیاتی کشور نیز به دلیل کمبود ابزارهای فناوری اطلاعات، هنوز قادر به پیگیری دقیق تراکنش‌ها و دارایی‌های افراد و شرکت‌ها نیست. این موضوع باعث می‌شود که طرح مالیات بر ارزش افزوده سرمایه نتواند به درستی اجرا شده و منابع پیش‌بینی شده تأمین شود. از طرف دیگر تورم مزمن و بالای ایران، که سال‌هاست اقتصاد کشور را درگیر کرده است، یکی از عوامل اصلی پیچیدگی اجرای مالیات بر سرمایه است. در حالی که این طرح در کشورهای با تورم کنترل شده قابل اجرا و موثر است، در ایران افزایش قیمت دارایی‌ها عمدتاً ناشی از تورم بوده و نه افزایش واقعی ارزش آنها که بتوان به آن استناد کرد. به عبارت دیگر، مالیات بر افزایش ارزش سرمایه در ایران می‌تواند به نوعی مالیات بر تورم باشد که از نظر اقتصادی نادرست است، از سوی دیگر، این موضوع می‌تواند به افزایش نارضایتی اجتماعی و مقاومت در برابر طرح منجر شود، چراکه مردم و فعالان اقتصادی آن را عادلانه نمی‌دانند.

مالیات بر سرمایه‌ای که مالک آن، به دلیل تورم نقشی در افزایش آن ندارد، باعث اعتراض و نارضایتی گسترده می‌شود و در نتیجه احتمالاً به افزایش مهاجرت، فرار سرمایه‌ها و دیگر معضلات منجر خواهد شد

•    علاوه بر مسائلی که مطرح کردید، چه معضلات و نواقصی در نظام مالیاتی کشور وجود دارد که در حال حاضر نمی‌توان بسیاری از طرح‌های مالیاتی را به صورت مطلوب درکشور اجرایی کرد، هرچند که مالیات ستانی یکی از معمولترین روش‌هایی به شمار می‌آید که در سراسر جهان اجرایی می‌شود و می‌تواند باعث تامین درآمدهای دولتی شود و ضامن اجرای پروژه‌های عمرانی گردد و سطح رفاه مردم را نیز افزایش دهد؟

-    یکی از مشکلات ساختاری دیگر، فرار مالیاتی گسترده در سیستم مالیاتی است. بسیاری از شرکت‌ها و افراد ثروتمند، با استفاده از راهکارهای مختلف، از پرداخت مالیات فرار می‌کنند. این موضوع باعث شده که بخش عمده‌ای از درآمدهای مالیاتی دولت تأمین نشود و بار مالیات بر دوش اقشار کم‌درآمد و متوسط جامعه بیفتد. برای مثال، شرکت‌هایی که درآمدهای کلان دارند، گاه حتی مالیات بر درآمد خود را به صورت کامل پرداخت نمی‌کنند و این امر باعث ناتوانی دولت در تأمین منابع مالی و اجرای طرح‌های اقتصادی می‌شود. اگر این مشکلات حل نشود، اجرای طرح مالیات بر ارزش افزوده سرمایه هم به موفقیت نمی‌رسد. یا اینکه کارمندان وکارگران اولین گروهی هستند که همواره در صف نخست مالیات ستانی قرار دارند و همیشه پیش از اینکه حقوق خود را دریافت کنند، مبلغ مالیات از حقوق آنها کسر می‌شود، در حالیکه برخی از افراد یا شرکتها با درآمدهای کلان به روش‌های مختلف از پرداخت مالیات فرار می‌کنند و هیچوقت نیز جریمه‌ای بر آنها تعلق نمی‌گیرد.

•    بله فرارهای مالیاتی، معافیت‌های مالیاتی و در مجموع تبعیض‌های مالیات ستانی از جمله چالش‌هایی به شمار می‌آید که همزمان با اجرای اخذ مالیات، ابعاد اجتماعی، اقتصادی و اخلاقی دارد و باعث کاهش انگیزه مردم برای شرکت در پرداخت مالیات می‌شود. در این راستا به‌نظر شما چه باید کرد؟

-    اجرای طرح‌های مالیاتی به عنوان مثال همین طرح مالیات بر عایدی سرمایه، علاوه بر ابعاد اقتصادی، تبعات اجتماعی و اخلاقی نیز دارد. وضع مالیات بر سرمایه در شرایط تورمی و ناپایدار می‌تواند باعث افزایش نابرابری‌ها و بی‌اعتمادی مردم به نظام مالیاتی شود. از طرفی، اگر مالیات بر سرمایه به صورت ناعادلانه و بدون شفافیت اجرا شود، ممکن است فعالان اقتصادی و سرمایه‌گذاران را دلسرد کرده و انگیزه سرمایه‌گذاری را کاهش دهد. همچنین اعتراضات مردمی به این طرح می‌تواند باعث فشارهای سیاسی و اجتماعی بر دولت شود. در حقیقت مالیات بر سرمایه‌ای که مالک آن، به دلیل تورم نقشی در افزایش آن ندارد، باعث اعتراض و نارضایتی گسترده می‌شود و در نتیجه احتمالاً به افزایش مهاجرت، فرار سرمایه‌ها و دیگر معضلات منجر خواهد شد. از این رو بهتر است پیش از اجرای هر طرح با بررسی‌های کارشناسانه مانع از هدررفت زمان، انرژی و منابع مالی برای اجرای ناموفق آن شویم.

•    چه راهکارها و پیشنهادها برای بهبود نظام مالیاتی در کشور وجود دارد تا در شرایط کنونی که به‌نظر می‌رسد با توجه به کاهش درآمدهای نفتی دولت بر اخذ درآمدهای نفتی متمرکز شده است، بتوانیم به رویه مالیات‌ستانی، رویکردی عادلانه دهیم؟

-    برای موفقیت در اجرای طرح مالیات بر ارزش افزوده سرمایه، ضروری است که زیرساخت‌های اطلاعاتی و سامانه‌های شفاف‌سازی دارایی‌ها توسعه یابد. استفاده از فناوری‌های نوین مانند سامانه‌های ثبت الکترونیکی، بانک‌های اطلاعاتی متمرکز و همکاری بین دستگاه‌های مختلف می‌تواند به کاهش فرار مالیاتی کمک کند. علاوه بر این، باید نرخ تورم به صورت مؤثر کنترل شود تا بتوان ارزش واقعی سرمایه‌ها را شناسایی و بر اساس آن مالیات وضع کرد. آموزش و فرهنگ‌سازی درباره اهمیت مالیات و شفافیت مالی نیز می‌تواند در جلب اعتماد مردم نقش مهمی داشته باشد. قطعاً اجرای طرح مالیات بر ارزش افزوده سرمایه در ایران، در شرایط فعلی با چالش‌های جدی مواجه است. نبود زیرساخت‌های مناسب، تورم بالا، فرار مالیاتی گسترده و مشکلات ساختاری، همگی از عواملی هستند که مانع از موفقیت این طرح می‌شوند. به نظر می‌رسد تا زمانی که این مسائل حل نشوند، اجرای این طرح نمی‌تواند به اهداف اقتصادی و مالی دولت کمک کند و ممکن است با اعتراضات و مقاومت‌های جدی روبه‌رو شود. همچنین انگیزه اصلی دولت برای اجرای این طرح، تلاش برای جبران کاهش درآمدهای نفتی و توسعه پایه‌های مالیاتی است. اما بدون اصلاحات ساختاری و اقتصادی، این طرح نمی‌تواند به صورت پایدار و عادلانه اجرا شود.

•    در پایان از نظر شما ضرورت اصلاحات ساختاری و تدابیر پیشنهادی برای اجرای بهینه طرح‌های مالیاتی چیست؟

-    برای موفقیت اجرای مالیات بر سرمایه، لازم است پیش از هر چیز، تورم کنترل و مدیریت شود تا ارزش واقعی دارایی‌ها قابل تشخیص باشد. همچنین باید زیرساخت‌های فناوری اطلاعات، نظام ثبت دارایی‌ها و شفافیت مالی تقویت شود. توسعه سامانه‌های هوشمند مالیاتی، آموزش و فرهنگ‌سازی در زمینه مالیات، و برخورد قاطع با فرار مالیاتی و فساد، از دیگر اقدامات ضروری است. علاوه بر این، مشورت با اقتصاددانان، کارشناسان مالی و بخش خصوصی برای طراحی طرحی عملیاتی و قابل قبول ضروری است. اجرای طرح مالیات بر سرمایه در ایران با هدف گسترش پایه‌های مالیاتی و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی اقدامی لازم و مهم است، اما بدون اصلاحات ساختاری، مدیریت دقیق تورم و تقویت زیرساخت‌های مالی، این طرح به احتمال زیاد با شکست مواجه خواهد شد. تجربیات پیشین، وضعیت تورم و ضعف در زیرساخت‌ها نشان می‌دهد که باید ابتدا مسائل اساسی حل شود و سپس با یک برنامه جامع و شفاف، مالیات بر سرمایه به عنوان ابزاری کارآمد برای عدالت مالیاتی و تأمین منابع پایدار دولت به کار گرفته شود.