واکاوی دغدغه‌های اقتصادی پس از انفجار

این بندر به عنوان بزرگ‌ترین بندر تجاری ایران، نقش حیاتی در صادرات، واردات و ترانزیت کالا ایفا می‌کند و وقوع چنین حادثه‌ای می‌تواند پیامدهای قابل توجهی در سطح ملی و بین‌المللی داشته باشد. این در حالی است که به گفته اخبار منتشره مجوز پهلو گرفتن نخستین کشتی پس از وقوع انفجار صادر شده است، اما همچنان ابهاماتی درخصوص زمان بندی عادی شدن مبادلات ترانزیتی – تجاری در این بندر وجود دارد.

حجم ترانزیت و تجارت

به گزارش «آرمان ملی»، بندر شهید رجایی، با بیش از نیمی از حجم صادرات و واردات کشور و سهم عمده‌ای از ترانزیت دریایی ایران، یک نقطه کانونی برای تجارت خارجی کشور محسوب می‌شود. در سال‌های اخیر، این بندر در میان بنادر مهم جهانی قرار گرفته است و ظرفیت تخلیه و بارگیری بالایی دارد. طبق آمارها، بندر شهید رجایی مسئولیت انجام عملیات کانتینری بخش زیادی از بنادر کشور را بر عهده دارد و بیش از ۷۰ درصد ترانزیت دریایی ایران از طریق این بندر انجام می‌شود. به گفته کارشناسان؛ این بندر به عنوان بزرگ‌ترین بندر تجاری ایران، نقشی حیاتی در واردات و صادرات کشور ایفا می‌کند. بر اساس آمار منتشره؛ ۵۷ درصد ظرفیت اسمی تخلیه و بارگیری بنادر کشور در این بندر متمرکز شده است. همچنین، بر مبنای آمار تجارت خارجی سال ۱۴۰۳، حدود ۲۹ میلیارد و ۱۹۷ میلیون دلار از مجموع ۱۳۰ میلیارد دلار تجارت خارجی ایران، از طریق منطقه ویژه اقتصادی بندر رجایی انجام شده است. این رقم نشان‌دهنده‌ سهم ۲۲ درصدی این بندر از کل تجارت خارجی کشور است. ابعاد خسارت واردشده به بندر شهید رجایی به قدری وسیع است که توقف هر روز فعالیت این بندر منجر به اختلال جدی در تخلیه و بارگیری کالا خواهد شد. تخمین زده می‌شود که هر روز تعطیلی بندر معادل توقف تخلیه و بارگیری حدود ۲۲۱ هزار تن انواع کالا و حدود ۶۱ هزار تن کالای کانتینری باشد. این موضوع نه تنها بر سرعت واردات و صادرات تاثیرگذار خواهد بود، بلکه در تأمین مواد اولیه صنایع مختلف، کالاهای مصرفی و فرآورده‌های نفتی نیز اختلال ایجاد خواهد کرد.

تحت کنترل بودن اوضاع

با وجود مشکلات پدید آمده، مسئولان به صورت جسته و گریخته از ادامه فعالیت نسبی این گمرک و تحت کنترل درآمدن اوضاع خبر می‌دهند. از سوی دیگر، این بندر نقش ویژه‌ای در جابه‌جایی فرآورده‌های نفتی کشور دارد، به گونه‌ای که در اردیبهشت سال گذشته، حدود نیمی از فرآورده‌های نفتی کشور معادل دو میلیون و ۳۰۹ هزار تن از طریق این بندر جابه‌جا شده بود. بر این اساس، هر روز توقف فعالیت در بندر باعث معطلی حدود ۷۵ هزار تن فرآورده نفتی می‌شود که در درازمدت می‌تواند بازار داخلی فرآورده‌های نفتی و حتی تعهدات صادراتی ایران را دچار اختلال کند. با توجه به اینکه انفجار در این بندر به قدری شدید بود که خسارت‌های عمده‌ای به ساختمان‌ها و تجهیزات وارد کرد و موجب توقف فعالیت‌های مهم تجاری شده است، نگرانی‌ها درباره تأثیر این حادثه بر روند تأمین کالاهای اساسی و صنایع کشور افزایش یافته است. تأخیر در بارگیری و تخلیه کالاها، افزایش هزینه‌های واردات و کمبود مواد اولیه صنایع می‌تواند زنجیره تأمین کشور را تحت تأثیر قرار دهد و موجب نوسانات قیمتی و بحران‌های اقتصادی شود، هرچند مسئولان در واکنش نسبت به این مسأله اظهار کرده‌اند که هیچ کالای اساسی در این حادثه تخریب نشده است.

احتمال آسیب‌های اقتصادی

برخی از کارشناسان معتقدند؛ در صورتی که فعالیت‌های بندر شهید رجایی به مدت طولانی متوقف شود، احتمالاً شاهد انباشت کشتی‌ها در آب‌های سرزمینی خواهیم بود که باعث افزایش هزینه‌های دموراژ می‌شود. علاوه بر این، کاهش اعتماد شرکای تجاری و تضعیف موقعیت ایران در بازارهای صادراتی می‌تواند تأثیرات منفی در کوتاه‌مدت و میان‌مدت بر تجارت کشور داشته باشد. اختلالات در ترانزیت کالاهای عبوری به کشورهای همسایه و افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل و بیمه، تنها بخشی از چالش‌های اقتصادی خواهند بود که به دلیل اختلال در این بندر مهم به وجود خواهد آمد. این حادثه هشدار جدی برای نیاز به تقویت تاب‌آوری زیرساخت‌های اقتصادی کشور، به ویژه بنادر، در برابر حوادث غیرمترقبه است. از آنجا که بندر شهید رجایی نقشی بی‌بدیل در تأمین کالاهای اساسی و تجهیزات صنعتی دارد، بروز اختلالات بلندمدت در این بندر می‌تواند مستقیماً بر رشد اقتصادی و اشتغال کشور تأثیر بگذارد. در شرایط فعلی، به نظر می‌رسد که اولویت اصلی باید بر احیای سریع فعالیت‌های این بندر و تقویت ظرفیت‌های لجستیکی سایر بنادر متمرکز شود. طراحی برنامه‌های جایگزین برای مدیریت بحران و کاهش تبعات این حادثه، از دیگر اقداماتی است که به نظر می‌رسد باید به سرعت در دستور کار نهادهای ذی‌ربط قرار گیرد، چرا که بندر شهید رجایی تنها یک بندر تجاری نیست، بلکه به‌طور کلی یکی از ارکان اصلی اقتصاد تجارت خارجی ایران به شمار می‌آید، از این رو کوچک‌ترین اختلال در فعالیت‌های این بندر می‌تواند تبعات گسترده‌ای در سطوح داخلی و بین‌المللی به همراه داشته باشد، به همین دلیل توجه فوری به ترمیم و بهبود وضعیت این بندر حیاتی است.

واکنش به فرضیه تروریستی بودن

بر اساس این گزارش، برخی از رسانه‌های داخلی و خارجی بدون اسناد و مدارک مستدل گمانه‌زنی‌های بسیاری را آغاز کردند که به واکنش برخی از مسئولان در این خصوص شد. سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با بیان اینکه برخی رسانه‌ها در حال مشابهت‌سازی این انفجار با انفجار بندر بیروت هستند و فرضیه تروریستی بودن این حادثه مطرح شده است گفت: همه اینها گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای است و هنوز گروه‌های ارزیاب و کارشناسان ایمنی و امنیتی گزارش اولیه‌ای که ناشی از انفجار حاصل از مواد شیمیایی یا عملیات تروریستی یا موضوع دیگری باشد را ارائه نکرده‌اند. نماینده مردم دشتستان با بیان اینکه در حال حاضر کشور به آرامش و پرهیز از هرگونه ایجاد نگرانی در مردم نیاز دارد گفت: کمیسیون امنیت ملی مجلس برای این حادثه جلسه ویژه خواهد داشت و در صورت نیاز هیاتی از سوی مجلس به بندر شهید رجایی اعزام خواهند شد. از سوی دیگر برخی کانال‌‌های تلگرامی به نقل از شبکه ۱۴ اسرائیل نوشتند: محموله سوخت جامد ارسالی چین به ایران در عملیات فوق سری در بندرعباس نابود شد! این ادعا در حالی مطرح می‌شود که شبکه ۱۴ رژیم صهیونیستی شنبه‌ها تعطیل است و هیچ فعالیتی ندارد و خبر فوق ساختگی است.

بندر شهید رجایی، با بیش از نیمی از صادرات و واردات کشور و سهم عمده‌ای از ترانزیت دریایی ایران، یک نقطه کانونی برای تجارت خارجی کشور بوده و در سال‌های اخیر، این بندر در بین بنادر مهم جهان قرار گرفته است

چشم‌انداز انفجار بر اقتصاد

 امیررضا اعتمادی، کارشناس اقتصادی، از نگرانی‌هایش درباره تأثیر حادثه انفجار در بندر شهید رجایی بر تجارت گفت: بندر شهید رجایی نه تنها در سطح ملی، بلکه در معادلات اقتصادی منطقه‌ای نیز نقشی حیاتی ایفا می‌کند؛ درباره اثرات اقتصادی اختلال در بندر شهید رجایی گفت: اخلال در فعالیت‌های این بندر می‌تواند زنجیره تأمین کشور را به طور جدی مختل کند. به گفته او، در کوتاه‌مدت، وقفه در تخلیه و بارگیری کالاها موجب بروز تأخیر در تأمین مایحتاج عمومی، افزایش هزینه‌های واردات، کمبود مواد اولیه صنایع و نوسانات قیمتی خواهد شد. او افزود: این بندر نقشی بی‌بدیل در تأمین کالاهای اساسی، تجهیزات صنعتی و صادرات غیرنفتی دارد و توقف یا کند شدن فعالیت‌های آن می‌تواند مستقیماً بر رشد اقتصادی و سطح اشتغال تأثیرگذار باشد. این کارشناس اقتصادی با مقایسه بندر شهید رجایی با سایر بنادر کشور به اکوایران گفت: بندر امام خمینی (ره) با ظرفیت تخلیه و بارگیری حدود ۵۴ میلیون تن در سال یکی از مهم‌ترین بنادر کالاهای فله و غلات است، اما از نظر حجم عملیات کانتینری و تنوع کالا قابل قیاس با بندر شهید رجایی نیست. همچنین بندر چابهار، تنها بندر اقیانوسی ایران، با ظرفیت فعلی حدود ۱۰ میلیون تن کالا، باوجود اهمیت ژئوپلیتیکی بالا، هنوز از نظر زیرساخت و حجم عملیات به سطح شهید رجایی نرسیده است. اعتمادی تأکید کرد که این مقایسه نشان می‌دهد در صورت اختلال بلندمدت در بندر شهید رجایی، هیچ بندر دیگری در کشور ظرفیت پوشش کامل نیازهای تجاری ایران را ندارد و این موضوع اهمیت دوچندان ترمیم سریع این بندر را آشکار می‌کند. بندر شهید رجایی یکی از مهم‌ترین بنادر خاورمیانه محسوب می‌شود و در سال‌های گذشته در میان ۵۰ بندر بزرگ کانتینری جهان قرار داشت. اعتمادی افزود: بندر شهید رجایی مسیر مهم اتصال کریدورهای شمال- جنوب و شرق- غرب به شمار می‌آید. در سال ۲۰۲۴ نیز جابه‌جایی بیش از ۲. ۳۹ میلیون TEU کانتینر در این بندر ثبت شد که بخش عمده‌ای از تجارت دریایی ایران را تشکیل می‌دهد.

کاهش سهم ایران؟

از نگاه اعتمادی اخلال در بندر شهید رجایی می‌تواند به معنای کاهش سهم ایران در مسیرهای تجاری منطقه و از دست دادن فرصت‌های اقتصادی رقابتی در برابر بنادری مانند جبل‌علی، صحار و بنادر پاکستانی باشد. اعتمادی تأکید کرد: حادثه ششم اردیبهشت 1404- در بندر شهید رجایی یک هشدار جدی برای نظام اقتصادی کشور است. زیرساخت‌های حیاتی مانند بنادر باید در برابر حوادث احتمالی از تاب‌آوری بالایی برخوردار باشند. به گفته او، در شرایط فعلی، احیای سریع فعالیت‌های این بندر، تقویت ظرفیت‌های لجستیکی سایر بنادر و طراحی برنامه‌های جایگزین برای مدیریت بحران باید به عنوان اولویت‌های فوری در دستور کار نهادهای ذی‌ربط قرار گیرد. از نگاه این فعال اقتصادی بندر شهید رجایی فقط یک بندر نیست، بلکه رگ حیاتی اقتصاد تجارت خارجی ایران است و کوچک‌ترین اختلال در فعالیت آن می‌تواند به زیان‌های گسترده اقتصادی در سطوح داخلی و بین‌المللی بینجامد. در نهایت اینکه، بررسی دلیل وقوع این فاجعه نیاز به بررسی در ابعاد مختلف و اتخاذ تصمیمات جدی برای جبران خسارات وارده و احیاء سریع این بندر به عنوان شاهراه اقتصادی کشور دارد و قطعاً چنین رویکردی نیاز به زمان بندی و واقع بینی دارد که در مقوله چند روز و زمان کوتاه آتی نمی‌گنجد.