چالش ژئوپلیتیکی در زنگزور ایجاد نخواهد شد

این مساله باعث شده افکار عمومی در ایران و برخی از افرادی که همواره نگاهی توام با راه‌حل نظامی برای حل مسائل را در نظر دارند، در این ارتباط مواضع غضب آلودی اتخاذ کنند. «آرمان ملی» برای بررسی نقش آمریکا در آنچه توافق بین آذربایجان و ارمنستان در کاخ سفید اعلام شده با محسن پاک‌آیین سفیر سابق ایران در جمهوری آذربایجان به گفت‌وگو پرداخته است. او معتقد است مساله تغییرات ژئوپلیتیکی در مرزهای شمالی ایران مربوط به زمان جنگ بین آذربایجان و ارمنستان بوده و مساله کریدور زنگزور آنقدر پیچیده است که بعید به نظر می‌رسد درکوتاه‌مدت ارمنستان و آذربایجان در مورد گشایش آن به توافق برسند.

*آقای پاک‌آیین در خبرها شنیده شده است که روسای جمهوری آذربایجان و ارمنستان به زودی درآمریکا و درکاخ سفید دیداری خواهند داشت و خبر دیگر اینکه قرار است توافقی با حضور ترامپ به امضا برسانند؛ چرایی این دیدار و میزبانی کاخ سفید را با توجه به دوره‌ای از تنش در قفقاز برای خوانندگان روزنامه ما باز کنید؟

قفقار جدید در دوره اخیر و بعد از تنش‌ها به سرعت در مسیر صلح پیش می‌رود. جمهوری آذربایجان و ارمنستان تصمیم گرفته‌اند؛ بعد از دورانی از جنگ و تنش سیاسی موافقت‌نامه نهایی صلح را به امضا و به اختلافات 30 ساله خود خاتمه دهند. لذا گفتمان حاکم در منطقه قفقاز گفتمان صلح است. البته به نظر می‌رسد این موافقت نامه در آمریکا امضا نخواهد شد بلکه تنها یک یادداشت تفاهم در این زمینه امضا می‌شود تا طرفین قصد خود را برای شروع نهایی کردن موافقت‌نامه صلح درآمریکا طی سندی پاراف کنند. آذربایجان و ارمنستان تصمیم گرفته‌اند، بعد از اینکه روسیه و کشورهای اتحادیه اروپا دخالت‌ها و میانجی‌گری‌هایی بین آنها کردند و نتیجه‌ای نداشت؛ بدون میانجی مذاکرات را جلو ببرند. در واقع منافع خود را با منافع کشورهایی که قصد میانجی‌گری داشته و به دنبال منافع خود نیز هستند، گره نزنند. از این رو مقدماتی را از قبل بین خود به وجود آورند. از این رو جلسه‌ای که قرار است در کاخ سفید برگذار شود در معنای میانجی‌گری آمریکا بین دو کشور نیست.

*اگر روسای جمهور آذربایجان و ارمنستان در کاخ سفید برای توافق ملاقات نمی‌کنند، پس چرا برای یک یادداشت همکاری و یا یک آغاز رسمی  یا به قول شما پاراف و توافق برای حل مسائل؛ آمریکا را برگزیده‌اند؟

 علت حضور روسای جمهور دو کشور آذربایجان و ارمنستان در کاخ سفید به واکنش این دو کشور و سران آن به روسیه باز می‌گردد. ارمنستان بعد از توافق نامه 2020 مسکو با روسیه اختلاف نظر پیدا کرد و آقای پاشنیان ترجیه داد با غربی‌ها ارتباط بیشتری داشته باشد. در حال حاضر روابط ارمنستان با روسیه سرد است. آذربایجان هم در ماه‌های اخیر به علت اینکه تعدادی از اتباع آذربایجان در روسیه دستگیر شده‌اند و برخی به قتل رسیده‌اند با روسیه اختلاف نظر پیدا کرده‌اند و نوعی سردی بین آذربایجان و روسیه پیدا شده است. لذا این دو کشور تصمیم گرفته‌اند برای نمایش سردی روابط خود با مسکو این سند را در آمریکا امضا کنند.

*در خبرها آمده که احتمال اینکه درکاخ سفید کریدور زنگزور به اجاره یک شرکت آمریکایی در‌آید وجود دارد؛ تا چه میزان این احتمال و خبر را جدی می‌دانید؟

 مساله اجاره 100 ساله گذرگاه زنگزور به یک شرکت آمریکایی ارتباطی به سفر سران این دو کشور به آمریکا ندارد. این موضع تقریبا حدود یک ماه قبل توسط سفیر آمریکا در ترکیه «آقای باراک» مطرح شده است. باراک پیشنهاد کرده است آمریکا زنگزور را برای مدت 100 سال اجاره کند تا به صلح کمک کند. البته این تنها پیشنهاد یک سفیر است و مقامات آمریکایی و کاخ سفید در این ارتباط اعلام موضع نکردند اما ارمنستان اعلام کرده است که حاضر نیست تمامیت خود را اجاره دهد و صراحتا با این موضوع مخالفت کرده است. لذا بحث اینکه بخواهند این کریدور را به مدت 100 سال به آمریکا اجاره دهند، صحت ندارد.

در حال حاضر روابط ارمنستان با روسیه سرد است. آذربایجان هم در ماه‌های اخیر به علت اینکه تعدادی از اتباع آذربایجان در روسیه دستگیر شده‌اند و برخی به قتل رسیده‌اند با روسیه به اختلاف نظر پیدا کرده‌ است

*پس به نظر شما موضع زنگزور در نشست سران دو کشور در کاخ سفید مطرح نیست؟

 بله اینطور به نظر می‌رسد به این علت که ارمنستان و آذربایجان بعد از اینکه در مورد توافق‌نامه صلح مذاکرات زیادی انجام دادند و در ارتباط با زنگزور به توافق نرسیدند، موضع این گذرگاه را به بعد موکول کردند و اعلام شد که اگر این مسیر در دستور کار موافقت‌نامه صلح باشد، موافقت‌نامه به نتیجه نمی‌رسد. لذا توافق شد بعد از اینکه این موافقت نامه نهایی گردید؛ در مرحله بعد در مورد زنگزور گفت‌وگو کنند.

*این دغدغه همواره مطرح بوده است که اگر زنگزور برقرار شود؛ دسترسی ایران به قفقاز و البته دسترسی زمینی به اروپا با محدودیت روبه‌رو می‌شود. واقعیت این مساله را تببین فرمایید؟

 مطرح شدن این مورد مربوط به زمان جنگ قره باغ است. یعنی زمانی که آذربایجان قصد داشت منطقه زنگزور را اشغال نظامی کند، چنانچه این اتفاق می‌افتاد مرز ایران با ارمنستان قطع می‌شد، اما با مواضع قاطعی که جمهوری اسلامی ایران اتخاذ کرد و در سطوح عالی اعلام شد که ایران با تغییر مرزهای بین‌المللی مخالف است و این مساله هم به صورت دیپلماتیک هم به صورت مانور‌های نظامی در کنار رود ارس به اطلاع جمهوری آذربایجان رسانده شد، آذربایجان تصمیم به عقب‌نشینی گرفت و دو طرف توافق کردند که از مسیر مسالمت‌آمیز این موضوع را حل کنند و نه اشغال زنگزور توسط جمهوری آذربایجان! لذا مساله تغییر مرزهای بین‌المللی منتفی شد و اکنون هم طرفین در ارتباط با موافقت‌نامه صلح طی مذاکرات دوجانبه بسیار جلو رفته‌اند و دو طرف تمامیت ارزی طرف مقابل را به رسمیت شناختند و قره‌باغ در اختیار جمهوری آذربایجان قرار گرفت و زنگزور هم در تمامیت ارزی ارمنستان ماند. لذا موضع تغییر مرزهای جغرافیایی مرزهای ایران در این مورد منتفی است و در حال حاضر این موضوع دیگر مطرح نیست و قرار هم نیست که تغییرات ژئوپلیتیکی در این منطقه رخ دهد. قرار شد ارمنستان و آذربایجان بعد از اینکه موافقت‌نامه صلح را امضا کردند، در ارتباط با چگونگی باز کردن زنگزور با یکدیگر مذاکره کنند، اما با توجه به اختلاف‌نظرهای جدی بعید است این موضع به نتیجه برسد.

*چرا به نتیجه نمی‌رسند؟ چون همین که تمامیت ارزی یکدیگر را به رسمیت شناخته‌اند موجب کاهش اختلاف می‌شود و احتمالا به سمت همکاری‌های اقتصادی بیشتر حرکت می‌کنند، لذا بعید نیست که با یکدیگر در مورد زنگزور هم توافق کنند؟

 به این علت که ارمنستان در برابر بازکردن زنگزور از جمهوری آذربایجان این مطالبه را دارد که مرزهای ارمنستان از طریق نخجوان باز شود و از شرق آذربایجان بتواند به جلفا و آستارا دسترسی پیدا کند و چون جمهوری آذربایجان مخالف است و علاقه‌مند است که محاصره ژئوپلیتیکی ارمنستان ادامه یابد با مطالبه ارمنستان موافق نکرده و ارمنستان هم به همین علت زنگزور را باز نکرده است. لذا بخش تغییرات مرز جمهوری اسلامی ایران یعنی قطع مرز ایران با ارمنستان اساسا مطرح نیست، چراکه قرار نیست زنگزور اشغال شود و در ارتباط با باز شدن زنگزور به صورت مسالمت‌آمیز هم دو طرف به جمع‌بندی نرسیده‌اند که اگر هم به جمع‌بندی برسند و این مسیر در تمامیت ارزی ارمنستان باز شود، کماکان مرز ایران و ارمنستان باقی خواهد ماند. لذا این مسائلی که این روزها مطرح می‌شود که اگر زنگزور باز شود، مرز ایران با ارمنستان قطع خواهد شد، سخنی غیرکارشناسانه است.

*اگر توافق بین ارمنستان و آذربایجان ایجاد شود و صلح در منطقه قفقاز برقرار گردد؛ آنگاه و احتمالا مساله همکاری‌ها بین سه کشور ایران و ارمنستان و آذربایجان مطرح است، تهران در این زمینه چه گام‌هایی برداشته است؟

 هم ارمنستان و هم آذربایجان از همسایگان ایران هستند و اشتراکات سیاسی و تاریخی با ایران و جمهوری اسلامی ایران دارند و حاکمیت ایران نیز در چارچوب تقویت روابط با همسایگان با هر دو کشور روابط خوبی دارد و حتی این روابط را در زمان جنگ قره باغ حفظ کرد و در مقاطعی میانجیگر بین آذربایجان و ارمنستان بود و در زمان جنگ هم ارمنستان و هم آذربایجان از مسیرهای ایران استفاده کردند و در زمان صلح این روابط به مراتب بهتر خواهد شد. اکنون اجلاس‌هایی سه‌جانبه بین ایران، آذربایجان و ارمنستان برای یافتن فرصت‌های اقتصادی در قفقاز مطرح است. به نظر روابط این سه کشور در آینده بسیار روشن خواهد بود.