گفتمان‌سازی نافرجام در دولت سیزدهم

خیاطیان در همین ارتباط گفته بود «وقتی در ایام انتخابات راهبرد‌های انتخاباتی آقای دکتر رئیسی و اقتضائات و شرایط کشور و انتظاراتی که مردم بعضاً از چهره‌ای مثل رئیسی داشتند را مرور می‌کردیم همان زمان به فکر بودیم که گفتمان را سریع‌تر انتخاب کنیم و این به‌عنوان یک مسیری که می‌تواند مردم را همراه کند و آن مفاهمه را ایجاد کند، باید دنبال شود.» اگرچه همان زمان، برخی اساتید علوم سیاسی نسبت به بکارگیری «مفهوم گفتمان» درباره آرا و نظرات ابراهیم رئیسی تردید داشتند، اما استمرار تولید محتوا از سوی مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری، رونوشتی آشکار از اقداماتی بود که روزی دکترمحمدرضا تاجیک در دوره ریاست جمهوری سیدمحمدخاتمی انجام داد. تاجیک به عنوان استاد علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی، در حوزه گفتمان صاحب نظر بود. مجموعه گزارشات روزانه و هفتگی تاجیک به خاتمی، بعد‌ها روی سایت مرکز بررسی‌های ریاست جمهوری قرار گرفت و مشخص شد گفتمان اصلاح‌طلبی در زمان خاتمی به پشتوانه فعالیت نخبگان علمی توسعه داده شد.

*نسخه‌برداری از روش و محتوای احمدی‌نژاد

اما نسخه‌برداری از روش اصلاح‌طلبان در تولید گفتمان با بهره برداری از محتوای سخنرانی‌های عامه پسند احمدی‌نژاد، از سوی مشاوران رئیسی دنبال شد. خیاطیان، تئوریسین «گفتمان عدالت و جمهوریت» معتقد بود: «قاعدتا دو وجه را در حوزه انتخاب گفتمان نگاه می‌کنیم که یکی برخاسته از خواست مردم باشد؛ یعنی مردم این گفتمان را مطالبه داشته باشند. به نظرم در این وجه کلمه جمهوریت و مردمی بودن دولت انتخاب خوبی شد؛ هم به‌عنوان گفتمان اصیل انقلاب اسلامی است که جمهوریت یکی از پایه‌های انقلاب اسلامی و شعار نظام اسلامی و هم تأکید امام و رهبری است که انقلاب اساساً انقلابی مردمی است.»

*خطر نفوذ «انقلابی نماها» در ساختار‌های اجرایی

این تعریف از گفتمان ابراهیم رئیسی، شباهت زیادی با فضایی داشت که تئوریسین‌های دولت احمدی‌نژاد در دولتهای نهم و دهم بیان می‌کردند. اما به باور تحلیلگران سیاسی، آنچه در دهه۸۰ فضای گفتمان احمدی‌نژاد توصیف شد، فضایی منحصر به فرد و استثنایی نبود و احمدی نژاد نماینده گفتمان اصولگرایی در برابر گفتمان اصلاح‌طلبی بود که از خرداد ۷۶ شکل گرفته بود و به دلایل متعددی نتوانسته بود تسلط در افکار عمومی را حفظ کند.  مرور متون دانشگاهی نشان می‌دهد، گفتمان‌ها مجسم کننده معنا و ارتباطات اجتماعی معنا شده هستند.

از نظر فوکو، گفتمان‌ها «اعمالی هستند که به طور سیستماتیک موضوعاتی را شکل می‌دهند که خود سخن می‌گویند. گفتمان‌ها درباره موضوعات، صحبت نکرده و هویت موضوعات را تعیین نمی‌کنند؛ آنها سازنده موضوعات بوده و در فرایند این سازندگی مداخله خود را پنهان می‌دارند» از این رو معنا بخشیدن و تعریف از طریق موقعیت‌های اجتماعی و تشکیلاتی به دست می‌آید که از جانب به کار گیرندگان گفتمان‌ها اشغال شده است؛ بنابراین معانی و مفاهیم نه از درون زبان بلکه از درون اعمال تشکیلاتی و ارتباطات اجتماعی- سیاسی (قدرت) ناشی می‌شوند. این موضوع از آنجا اهمیت دارد که اساتید دانشگاه، گفتمان را امری تولید شده در کارخانه‌ای از کلمات نمی‌دانند، بلکه گفتمان‌ها در دایره‌ای از ارتباط‌های زبانی نمایندگان گفتمان که در اینجا روسای جمهور هستند با عملکرد آنها در حوزه‌های اقتصاد، سیاست، فرهنگ و اجتماع، صورتبندی می‌کنند. از این رو ناظران سیاسی، طرح گزاره زبانی «گفتمان عدالت و جمهوریت» برای ابراهیم رئیسی را پارادوکس و در تضاد با برخی سیاست‌های عملی دولت می‌بینند که در اخراج اساتید دانشگاه یا برخورد با رسانه‌های منتقد و بروز می یابد . از سوی دیگر، کارشناسان اقتصادی با اشاره به فاصله طبقاتی متاثر از تورم و کاهش ارزش پول ملی در دو سال اخیر، تبعیض در انتصاب مدیران و حضور مدیران وابسته به دانشگاه‌های خاص یا حضور فرزندان اطرافیان رئیس‌جمهور در کشور‌های خارجی را نشانه برجسته‌ای از تعارض، با آنچه «گفتمان عدالت» رئیس دولت سیزدهم نامیده می‌شود، ارزیابی می‌کنند.

*عدم همراهی مدیران دولت سیزدهم با گفتمان رئیسی

این در حالی است که به نظر می‌رسد اعضای هیات دولت نیز همراهی با گفتمان رئیس دولت سیزدهم ندارند. در همین ارتباط رضا مراد صحرایی وزیر آموزش و پرورش با حضور در یک برنامه تلویزیونی هنگامی که مجری از وی در خصوص قیمت بالای شهریه مدارس غیردولتی پرسید؛ گفت: «هزینه‌های بالای مدارس غیرانتفاعی عادی است، شما اگر بخواهید یک ماشین مدل بالا هم سوار شوید باید پول بیشتری بدهید!» موضعی که مورد انتقاد عدالت طلبان قرار گرفت و این اظهارات را مغایر با قانون اساسی دانستند. در همین راستا، گزارش‌های اقتصادی نیز نشان داده در دو سال دولت ابراهیم رئیسی دست کم ۱۸ میلیون نفر به آمار افراد زیر خط فقر اضافه شده‌اَند. از این رو گفتمان‌ها وابسته به تاریخ و در ارتباط با تاریخ هستند؛ بنابراین زمانی گفتمانی مسلط می‌شود که اصطلاحا عینیت یافته باشد و مردم نتایج آن را در زندگی خود ببینند، اما عینیت گفتمانی زمانی اتفاق می‌افتد که گفتمان‌ها، بدیل‌ها و جایگزین هایش را طرد کرده و سیطره هژمونیک خود را گسترش داده و سامان‌دهی جامعه را در اختیار گرفته است. سیطره گفتمانی که از سال۱۴۰۰ تاکنون محقق نشده و برخلاف انتقاد اقتصاددان‌ها به دولت برای جلوگیری از سیاست‌های دستوری در اقتصاد، بار‌ها رئیس دولت از فرمان‌هایی برای کنترل تورم، قیمت خودرو، مسکن و اشتغال استفاده کرد که در عمل ساختار‌های دولت، از آن تبعیت نمی‌کردند.