ضرورت اصلاح الگوی کشت

 این در حالی است که به گفته صاحبنظران؛ کشاورزی به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب، نقش تعیین‌کننده‌ای در تعمیق یا کاهش این بحران دارد. اما در این شرایط با وجود هشدارهای مکرر مسئولان و کارشناسان، همچنان شاهد کشت محصولات آب‌بر در مناطق خشک و کم‌آب هستیم که نه‌تنها بهره‌وری اقتصادی پایینی دارند، بلکه به تشدید بحران آب نیز دامن می‌زنند.

مصرف‌کننده اصلی آب

سیدمحمد جواد جعفری کارشناس حوزه کشاورزی در این باره گفت: طبق بررسی‌های صورت گرفته حجم وسیعی از منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، در حالی که تنها ۱۲ درصد از مساحت کشور زیر کشت قرار دارد و سهم کشاورزی در تولید ناخالص داخلی حدود ۱۱ درصد است، این عدم توازن نشان‌دهنده بهره‌وری پایین و ناکارآمدی در مصرف منابع آبی است. او ادامه داد: کشت محصولات آب‌بر باوجود کمبود منابع آبی، در برخی مناطق خشک کشور مانند جنوب خوزستان، یا کشت محصولات آب‌بری مانند هندوانه در شرایط کنونی به قدری عجیب است که همگان به دنبال دلایل پشت پرده آن هستند. چون در حالی که صادرات این محصولات نیز با وجود حجم عظیمی از آب که صَرفِ آن می‌شود، به دلیل وجود مشکلاتی به کشور برگشت خورده می‌شود و این خود هدررفت بیشتر سرمایه‌هایی است که هم اکنون به چالش اصلی اقتصادی – اجتماعی تبدیل شده است.

اصلاح الگوی کشت

این کارشناس با تاکید بر اصلاح الگوی کشت گفت: اصلاح الگوی کشت یکی از راهکارهای مطرح‌شده برای مدیریت منابع آب است، اما با این وجود این طرح‌ها بیشتر در حد شعار باقی مانده و ضمانت اجرایی لازم برای تحقق آنها وجود ندارد. علاوه بر این، عدم وجود بانک اطلاعاتی دقیق از منابع آب و الگوهای کشت، مانعی جدی در مسیر اصلاحات است. جعفری ادامه داد: برای برون رفت از این مشکل ضروری است در گام نخست با تدوین بانک اطلاعاتی جامع و ایجاد پایگاه داده‌ای دقیق از منابع آب سطحی و زیرزمینی برای برنامه‌ریزی مؤثر نسبت به منابع موجود اطلاعات جامع و مانعی تشکیل داد و در مراحل بعد برای اجرای دقیق اصلاح الگوی کشت، نسبت به تغییر به سمت کشت محصولات کم‌آب‌بر و متناسب با اقلیم هر منطقه حرکت کرد. این کارشناس توضیح داد: استفاده از تجهیزات و فناوری‌های نوین آبیاری می‌تواند کشور را در مدیریت مصرف آب کمک کند و سهم عمده‌ای را در کاهش هدررفت آب در بخش کشاورزی داشته باشد. در این بین قطعا افزایش سطح آگاهی مردم و ارائه آموزش‌ها و فرهنگسازی در این خصوص بسیار مهم است تا بتوان با ارائه مشوق‌های اقتصادی برای تغییر الگوی کشت، اندکی از وخامت بحران آب در سطح کلان را کاهش دهیم. او تاکید کرد: حفر چاه‌های غیرمجاز یکی از چالش‌هایی است که در سال‌های اخیر علاوه بر کاهش منابع آبی زیرزمینی باعث تشدید بحران فرونشست زمین و ایجاد بحرانی جدید در بسیاری از کلانشهرها چون تهران، اصفهان و... شود.

دلایل اصلی بحران

این کارشناس حوزه انرژی توضیح داد: بحران آب در ایران نتیجه ترکیبی از عوامل اقلیمی و مدیریتی است، جهت مقابله با این بحران، نیاز به اقدامات فوری، هماهنگ و مبتنی بر داده‌های دقیق داریم. اصلاح الگوی کشت، مدیریت مصرف آب و آموزش کشاورزان از جمله راهکارهایی هستند که می‌توانند به بهبود وضعیت کمک کنند، و بدیهی است در صورت بی‌توجهی به این مسائل، خطر ورشکستگی آبی تا سال ۲۰۵۰ جدی‌تر از همیشه خواهد بود. او ادامه داد: از سالهای دور بسیاری از کارشناسان و صاحبنظران نسبت به این مساله در کشور به ویژه پایتخت هشدار داده بودند و تاکید داشتند که کمبود آب و این مساله یکی از دغدغه‌های اصلی کشور محسوب خواهد شد و بسیاری از اختلافات داخلی و بین‌المللی به دلیل «آب» ایجاد خواهد شد. او اضافه کرد: ایران بیشتر از اینکه به‌دلیل بحران‌های اقلیمی تحت‌تاثیر کمبود آب و مشکلات ناشی از آن قرار گیرد، به دلیل فقر مدیریت و سیاست‌گذاری‌ و برنامه‌ریزی‌های مناسب در این خصوص به بحران رسیده است. از این رو باید تصمیم‌گیری‌ها و اجرای تصمیمات را منوط به بررسی‌های کارشناسانه‌ای کرد که به هدررفت سرمایه‌های انسانی و ملی منتهی نشود.

صادرات غیرعلمی

فاطمه پاسبان کارشناس حوزه کشاورزی نیز در این باره گفت: یکی از مهم‌ترین معضلات مهم در حوزه کشاورزی را می‌توان کمبود آب دانست که این موضوع ناشی از بارش کم، خشکسالی و گرمای بیش از پیش هواست؛ اما در این موضوع الگوی کشت نامناسب نیز در برخی از مناطق به کمبود آب دامن زده است و باعث شده کشاورزی در آن منطقه با مخاطرات بسیاری مواجه شود. در شرایط فعلی کاملا روشن است و همه ما به وضوح شاهد بحران جدی آب هستیم. این مشکل به چند عامل اصلی برمی‌گردد که شامل کم‌بارشی، خشکسالی و افزایش تبخیر است. این سه عامل، همراه با تغییرات اقلیمی که در سطح جهانی رخ داده و کشور ما نیز از آن متاثر شده، باعث شده‌اند که با کمبود آب مواجه شویم. این دیگر نیازی به اثبات ندارد، زیرا واقعیت بحران بسیار آشکار است. بسیاری از شهرها و روستاهای کشور ما حتی برای تأمین آب شرب با مشکل مواجه هستند. علاوه بر این، بسیاری از روستاها به دلیل کمبود آب، کشاورزی خود را متوقف کرده‌اند؛ به‌طوری‌که حالا آب مورد نیاز آنها صرفا با تانکر تأمین می‌شود. او بیان کرد: به طور قطع، تغییرات اقلیمی در این بحران نقش مهمی دارند، اما عامل اصلی، نبود مدیریت صحیح است. ما باید واقعیت را بپذیریم که کشور ما نه‌تنها با خشکسالی و کمبود بارش مواجه است، بلکه در مدیریت عرضه و تقاضای آب نیز دچار چالش‌های جدی است. چیزی که ما به آن نیاز داریم، یک سیستم جامع و هوشمند در مدیریت منابع آب است. ولی ما هنوز در این زمینه ضعف داریم و در کشورمان نوعی حکمرانی خوب آب وجود ندارد.

بی‌توجهی به الگوهای موفق

پاسبان توضیح داد: کشورهایی که با چالش‌های مشابه مواجه بوده‌اند، با استفاده از مدیریت جامع توانسته‌اند اثرات منفی تغییر اقلیم را کاهش دهند؛ اما در کشور ما نه‌تنها پیش‌بینی‌های موثری صورت نمی‌گیرد، بلکه برنامه‌های پیشگیرانه نیز بسیار محدود هستند. حتی در بحث درمان و رفع بحران، اقدامات بسیار ضعیف است. جعفری توضیح داد: بحران آب، بخش کشاورزی ما را به‌شدت تحت تاثیر قرار داده است. بخش کشاورزی یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان منابع آبی است و متأسفانه، مدیریت صحیحی برای این بخش وجود ندارد. برای هر محصول کشاورزی، باید عوامل مختلفی مثل اقلیم منطقه، نوع خاک، نیاز آبی و حتی توجیه اقتصادی در نظر گرفته شود. اما در واقعیت شاهدیم که محصولات آب‌بر در مناطقی کشت می‌شوند که اصلا توجیه مناسبی از نظر زیست‌محیطی و اقتصادی ندارند. این موضوع باعث هدررفت بیشتر منابع آب شده و تولید پایدار کشاورزی را به خطر انداخته است. ما نیازمند اولویت‌بندی مشخصی هستیم تا محصولات کم‌آب‌بر با اولویت بیشتری تولید شوند و از منابع آب و خاک بهتر محافظت شود. او ادامه داد: صادرات محصولات کشاورزی یکی از مباحث پیچیده‌ای است که نیازمند بررسی دقیق و کارشناسی است. اول از همه باید مشخص شود که کدام محصول قابلیت صادرات دارد. برای مثال، اگر بخواهیم محصولی مانند پسته را به اروپا صادر کنیم، باید بدانیم که چه نوع پسته‌ای با چه کیفیت و استانداردی مورد نیاز بازار اروپاست. تنها با این اطلاعات است که می‌توان استراتژی صادراتی تدوین کرد. نکته‌ای که در صادرات اهمیت دارد، رقابت‌پذیری است؛ محصولی که ما صادر می‌کنیم، باید توانایی رقابت در قیمت، کیفیت و استانداردها را داشته باشد. اما متأسفانه در حال حاضر این موارد برای محصولات کشاورزی ما به‌خوبی انجام نمی‌شود. این کارشناس اضافه کرد: باید برای هر منطقه از کشور، یک الگوی کشت علمی و متناسب با شرایط اقلیمی و منابع موجود تدوین شود. این الگو می‌تواند مشخص کند که کدام محصولات برای تولید در یک منطقه مناسب هستند. برای مثال، باید میزان آب مورد نیاز برای هر محصول، توجیه اقتصادی آن و حتی اثرات زیست‌محیطی آن کاملا بررسی شود. در واقع، الگوی کشت یک ابزار کلیدی است که می‌تواند هم بهره‌وری کشاورزی را افزایش دهد، هم منابع آب و خاک را حفظ کند. علاوه بر این، کشاورزی باید در زنجیره‌ای تولید شود که نه‌تنها غذا را برای مردم تأمین کند، بلکه بتواند برای صادرات نیز پتانسیل‌هایی ایجاد کند.