رویکرد تازه دولت با همسایگان ایران

 این امر به خصوص پس از اسنپ بک و تشدید تحریم‌های آمریکا و اروپا، به نظر می‌رسد دستور کار جدید ایران مبنی بر اولویت بخشی برای ارتباط با کشورهای منطقه قرار گرفته است. مذاکرات صورت گرفته بین ایران و وزیر خارجه ترکیه به خصوص حاکی از توسعه روابط اقتصادی دو کشور است، این مسئله با توجه به مواضع نسبتاً یکسان هر دو طرف در باره برخی از مسائل سیاسی حائز اهمیت است. به گفته کارشناسان؛ با حضور مقامات ارشد سعودی در ایران، پازلی از یک روند دیپلماتیک بزرگتر شکل گرفته است که قطعاً هدف آن کاهش اثرگذاری تحریم‌ها از طریق همکاری‌های منطقه‌ای، هم‌افزایی اقتصادی و ایجاد سازوکارهای مشترک با کشورهایی است که نه‌تنها نقش مؤثر در جغرافیای سیاسی پیرامونی ایران دارند، بلکه خود نیز در پی بازتعریف جایگاه‌شان در معادلات وسیع‌تر خاورمیانه‌اند.

توسعه روابط اقتصادی

به گزارش «آرمان ملی»، سفر اخیر هاکان فیدان به تهران تنها یک دیدار تشریفاتی یا سیاسی نبود؛ بلکه گفت‌وگوهای انجام‌شده حکایت از تلاش دو کشور برای عبور از سطح همکاری‌های متعارف و حرکت به سمت چارچوب‌های ساختاری و ماندگار اقتصادی دارد. بر اساس مواضع اعلام‌شده، طرفین دستیابی به رقم مبادلات تجاری ۳۰ میلیارد دلار را هدف‌گذاری کرده‌اند؛ رقمی که با وجود ظرفیت‌های تاریخی، انرژی، ترانزیتی و بازار مصرف در دو طرف مرز، هنوز فاصله قابل توجهی با وضعیت فعلی دارد. به اعتقاد کارشناسان؛ با توجه به اینکه، ترکیه در سال‌های اخیر سیاست فعال‌تری را در قفقاز جنوبی دنبال کرده؛ از همکاری نظامی و امنیتی با باکو و تفلیس گرفته تا تلاش برای تعریف مسیرهای جدید ترانزیتی که بتواند این کشور را به یکی از شاهراه‌های منطقه تبدیل کند. ایران نیز به دلیل پیوندهای تاریخی با این حوزه و همچنین به دلیل موقعیت خاص قفقاز در اتصال زمینی ایران به روسیه و شمال اروپا، نسبت به تحولات این منطقه حساسیت ویژه‌ای دارد. از همین رو، گفت‌وگوهای تهران-آنکارا درباره مسیرهای حمل‌ونقل، خطوط ریلی، کریدورهای ترانزیتی و طرح‌های اقتصادی مشترک در قفقاز، تنها یک پرونده سیاسی نیست؛ بلکه بخشی از راهبرد دو کشور برای مدیریت رقابت‌ها و تبدیل آن به همکاری‌های پایدار است.

تمدید قرارداد گازی با ترکیه، توسعه همکاری‌های انرژی، ایجاد مناطق آزاد مشترک و تسریع در اتصال ریلی دو کشور از جمله مواردی است که در گفتگوهای طرفین به وقوع پیوست که به باور همگان چشم‌انداز مثبتی از توسعه روابط طرفین در ابعاد اقتصادی ترسیم می‌کند. همچنین توافق بر سر راه‌اندازی مسیر ریلی در محدوده چشم ثریا آرالیک، یکی از نقاط برجسته گفت‌وگوها به شمار می‌آید، پروژه‌ای که در صورت اجرا، می‌تواند مسیر جدیدی برای حمل کالا میان ایران، ترکیه، قفقاز و اروپای شرقی ایجاد کند. از طرف دیگر اشاره فیدان درباره برنامه هسته‌ای ایران را بار دیگر موضع ترکیه در این خصوص را شفاف کرد و ضمن مخالفت با تحریم‌های یک‌جانبه، خواستار رفع محدودیت‌ها و بازگشت تهران به شبکه اقتصاد جهانی شد و به صورت شفاف برای رفع تحریم‌های جهانی تهران تاکید کرد.

مهره‌چینی اقتصادی-سیاسی

در حقیقت سفرهای مقامات ترکیه و عربستان به ایران، بسیار پررنگتر از گذشته بیان کننده تصمیم ایران برای توسعه با کشورهای همسایه دارد. بر این اساس، مقامات ریاض نیز در ماه‌های اخیر در رفت‌وآمدهای بی‌سابقه‌ای به ایران حضور یافته‌اند؛ سفری که پس از نقش‌آفرینی چین در احیای روابط ۲۰۲۳ کلید خورد و اکنون وارد فاز تثبیت امنیتی و همکاری اقتصادی شده است. رسانه‌های منطقه‌ای نیز تحلیل‌های مختلفی از توسعه روابط ایران و عربستان بیان کردند و گمانه‌هایی درباره میانجی‌گری احتمالی سعودی‌ها میان تهران و واشنگتن نیز مطرح شده است است؛ به خصوص پس از آنکه رئیس‌جمهور آمریکا بن‌سلمان را به‌عنوان واسطه بالقوه گفت‌وگوهای هسته‌ای معرفی کرد. همزمان با این مسائل، سفر اخیر رئیس ستاد کل نیروهای مسلح عربستان به تهران نشان داد که ریاض در پی انتقال رابطه از سطح توقف خصومت، به سطح همکاری امنیتی و سپس اقتصادی است. بسیاری از کارشناسان اقدامات اخیر ایران در توسعه روابط سیاسی، اقتصادی با کشورهای منطقه را مثبت ارزیابی می‌کند، به خصوص اینکه این امر با سفر اخیر معاون وزارت خزانه‌داری آمریکا به چند کشور منطقه با هدف ایجاد محدودیت بیشتر برای تهران در چرخه مالی جهانی، سیگنال روشنی برای تهران بود.

همکاری‌های غیردلاری

 در چنین شرایطی، رویکرد ایران بر چرخش به شرق، اقتصاد همسایگی و همکاری‌های غیردلاری تنظیم شده است که رویکردی مثبت تلقی می‌شود، چراکه ترکیه به واسطه بازار گسترده، ظرفیت انرژی و امکان دور زدن بخشی از محدودیت‌های بانکی و عربستان به دلیل ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری و نقش تعیین‌کننده در سیاست‌های نفتی اوپک پلاس، می‌توانند نقش مکمل برای ایران ایفا کنند. از این رو، مجموعه سفرهای اخیر به تهران نه نقطه‌ای پراکنده، بلکه حلقه‌های زنجیره‌ای از یک سیاست هماهنگ است. ایران تلاش می‌کند از پنجره همکاری‌های منطقه‌ای برای کاهش اثرگذاری اسنپ‌بک، مدیریت تحریم‌ها و ساختن ترتیبات اقتصادی نو بهره ببرد. بدیهی است، تهران با دو بازیگر مهم و گاهی رقیب در خاورمیانه یعنی ترکیه و عربستان، به‌طور همزمان وارد گفت‌وگوهای راهبردی شده است که خود حاکی از این است که سیاست همسایگی فعال، اکنون از سطح شعار عبور کرده و در حال تبدیل برنامه‌ای اجرایی است. به باور تحلیلگران چنانچه این مسیر ادامه یابد، می‌توان انتظار داشت که تهران–آنکارا در حوزه انرژی، ریلی و ترانزیت پروژه‌های مشترک تعریف کنند و تهران-ریاض به سمت تفاهم‌های مالی، سرمایه‌گذاری و حتی نقش‌آفرینی در ترتیبات امنیتی منطقه حرکت کند. قطعاً تحقق اهداف اقتصادی مانند تجارت ۳۰ میلیارد دلاری نیازمند رفع موانع ساختاری، ثبات محیط سیاسی و مدیریت اختلافات ژئوپلیتیک است، اما نقطه شروع ایجاد شده است؛ شروعی که به‌جای اتکا به نظام مالی جهانی، بر پیوندهای جغرافیایی، اشتراکات امنیتی و منافع اقتصادی مشترک بنا شده است.

توسعه ۳۰ میلیارد دلاری

ایران در شرایط جدید، نه در پی جایگزینی شرکای جهانی خود، بلکه در تلاش برای متنوع‌سازی مسیرهای اقتصادی است؛ مسیری که اگرچه پاسخ کامل به تحریم‌ها نیست، اما ظرفیت آن را دارد که فشارها را تعدیل و فرصت‌هایی تازه برای بازار، انرژی، ترانزیت و سرمایه‌گذاری ایجاد کند؛ در این راستا سفرهای اخیر ترکیه و عربستان به تهران را باید در همین چارچوب بررسی کرد که: بازخوانی نقش ایران در منطقه، شکل‌دهی به همکاری‌های چندلایه و استفاده از جغرافیا به‌عنوان اهرم اقتصاد در عصر تحریم را دارد. هدف اعلام‌شده دو کشور برای رسیدن به ۳۰ میلیارد دلار تجارت سالانه، بارها از سوی مقامات مطرح شده اما هنوز فاصله زیادی با واقعیت دارد. با این حال تهران امیدوار است سفر فیدان بتواند به گشایش مسیرهای تجاری کمک کند و بخشی از مشکلات اقتصادی در روابط دوجانبه را کاهش دهد. رسانه‌های ترکیه‌ای نیز این سفر را فرصتی برای هماهنگی امنیتی در مرزهای سوریه و عراق و همچنین مدیریت پیامدهای جنگ غزه می‌دانند. در ایران برخی کارشناسان بر این باورند که این سفر بخشی از راهبرد «دیپلماسی همسایگی» دولت پزشکیان است که طی هفته‌های اخیر با سفرهای پی‌درپی مقامات خارجی به تهران پررنگ‌تر شده است. با این حال، تحلیلگران مستقل هشدار می‌دهند که روابط ایران و ترکیه وارد مرحله‌ای شده که نیازمند بازتعریف دقیق‌تر مناسبات و مرزهای همکاری است؛ مرحله‌ای که اگر به‌درستی مدیریت نشود، می‌تواند به سوءتفاهم‌های بزرگ‌تری منجر شود.