مرگ تدریجی تالاب ها

 تالاب‌های بامدژ، حوض سلطان، دریاچه نمک، شیمبار، بختگان، گاوخونی، مهارلو، میانگران و هامون از جمله تالاب‌هایی هستند که در پایان سال آبی گذشته خشک شدند. مدیریت ناکارآمد آب، در دهه‌های اخیر، روند خشکی منابع آبی ایران را سرعت بخشید، تا چشمانمان به کابوس بی‌آبی عادت کند. هنوز تصاویر دریاچه ارومیه خشک شده را از یاد نبرده‌ایم و چند روزی از لیست 9تالاب خشک شده نگذشته است، که حالا رئیس اداره محیط زیست کرمانشاه با بیان اینکه بسیاری از چشمه‌ها و سراب‌های کرمانشاه وضعیت مناسبی ندارند، به ایسنا گفته است که سراب نیلوفر نیز که تا چندی قبل مقداری آب داشت، حالا دبی آب آن کاملا از بین رفته و خشک شده است. هیچ جهت جغرافیای ایران، منبع آبی را مشاهده نمی‌کنیم که لبریز از آب باشد. یا خشک و یا در آستانه خشکی کامل قراردارند.

دکتربرهان ریاضی، دکترای محیط زیست و استاد دانشگاه، درباره وضعیت تالاب‌های ایران، به «آرمان‌ملی» گفت: تالاب‌های ایران، عمدتا در پایین‌ترین نقطه حوضه‌های آبخیز مربوطه قرار دارند. البته در این میان استثناهایی هم وجود دارد. واضح است زمانی که رعایت ضوابط نمی‌شود، و بدون درنظر گرفتن مقررات و اصول علمی، تنها آب مصرف می‌شود، در نهایت آبی باقی نمی‌ماند که به تالاب برسد. شما هرکدام از تالاب‌ها را هم درنظر بگیرید دچار همین شرایط هستند. در این میان آلودگی‌هایی که بی‌محابا وارد رودخانه‌هایی می‌شوند که در انتها به تالاب‌ها می‌ریزند را هم باید درنظر بگیریم. کشاورزی بی‌رویه، تخصیص آب‌های بی‌رویه و در حقیقت آلوده کردن‌های بی‌رویه، ما به شدت منابع آبی‌مان را از بین می‌بریم. اینکه فرض کنید سفره آب زیرزمینی گفته می‌شود که ده‌ها برابر آنچه که باید مصرف می‌کردیم، از آن مصرف کردیم. امروز فرونشست اراضی را داریم، که این هم باز به تالاب‌ها مربوط است. به این ترتیب که درواقع تالاب‌ها با سفره آب زیرزمینی همجوار خودشان در یک بالانسی قرار دارند، وقتی سفره‌های آب زیرزمینی در سطح پایینی قرار می‌گیرند، تالاب‌ها بیش از این صدمه می‌بینند. مجموعه مدیریت آب که دارای مشکلات اساسی در کشور است، نمی‌تواند وضعیت تالاب‌ها نیز از آن مستثنی باشد.

اغلب تالاب‌ها وضعیت نامناسبی دارند

او با اشاره به روند خشکی تالاب‌های ایران، بیان کرد: اگر ما مشکلات خشک شدن تالاب‌های ایران را به خشکسالی و فرایندهای طبیعی نسبت دهیم، یعنی می‌خواهیم از گناه خودمان بکاهیم و مطلب را به بی‌راهه بکشانیم. هرکدام از تالاب‌ها را اگر بررسی کنیم، مثلا دریاچه پریشان، نیریز، اینها در استان فارس درست به همین دلیل که دیگر آبی تقریبا به آنها نمی‌رسد، یا بختگان، یا دریاچه ارومیه که خشک خشک شده است و دلیلش هم این بود که هیچ رودخانه‌ای در بالادست آن نیست که آبی داشته باشد و روی آن سدی زده نشده باشد و محصولات کشاورزی مثل گندم که آن هم به طور پراکنده کاشته می‌شد و بیشتر آن علفزار یعنی مرتع بود. ناگهان همه آب این رودخانه‌ها را کنترل کردیم و در اختیار قرار گرفتیم، همه آن زمین‌ها تبدیل شد به محصولاتی که بسیار آب بر هستند، مثل باغ‌های سیب. یعنی درواقع شاید صد برابر گذشته‌های دور، مصرف آب داشتیم. با این شرایط دیگر آبی به دریاچه ارومیه نمی‌رسد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه ما در منطقه خشک قرار داریم، نیز گفت: کشور ایران در کمربند خشک کره زمین قرار دارد و اصلی‌ترین ویژگی منطقه خشک، بی‌نظمی‌های جوی در بارش است. یعنی تا 200درصد بالا و پایین، هرچه منطقه خشک‌تر باشد، تفاوت بارش‌ها بیشتر می‌شود. مشکل کشور ما و منابع آبی ما خیلی بیشتر از این است که شرایط اقلیمی به تنهایی بر آنها اثرگذار باشد. مشکلات ما ناشی از دشمنی است که با طبیعت داشته و داریم. ناشی از این است که حتی اصول اولیه را هم رعایت نمی‌کنیم. همین دریاچه ارومیه را که خشک شد، اگر از آن کمی به سمت غرب بروید، دریاچه وان در ترکیه، اصلا تکان نخورده است. اگر مشکلات منابع آبی ما مربوط به شرایط اقلیمی بود، زمانی که دریاچه ارومیه خشک شد، دریاچه وان هم حداقل 5درصد از آبش کم می‌شد.

ریاضی درباره وضعیت تالاب‌های خشک نشده ایران، خارج از این 9 تالابی که اعلام شده است، هم افزود: آنها که خشک نشده‌اند هم در یک وضعیت بسیار بحرانی هستند. میانکاله و خلیج گرگان، که چسبیده به آن یک تالاب آب شیرین داخلی است به اسم لپو زاغمرز، اینها هم امروز خشک شدند. دلایل خشکی اینها ابتدا به دلیل نوسانات آب دریای خزر به طور عمده است، ولی همچنین ناشی از ورودی آب شیرینی است که به سمت جنوب سرازیر می‌شود. یا تالاب انزلی، که بسیار هم معروف است، این تالاب امروز دیگر شبیه یک ظرف سوپ است. دیگر آب به آن معنا ندارد. یک سوپی است که در آن پر از جلبک و نی زارهاست.

او درباره وضعیت هامون نیز گفت: یکی از تالاب‌های دارای اهمیت بین‌المللی هامون صابری است که امروز کاملا خشک است و یکی دیگر انتهای جنوبی هامون پوزک است. یعنی آنجا که رودخانه هیرمند از افغانستان می‌آید، ابتدا وارد هامون پوزک می‌شود، که بخشی از آن در ایران و بخشی از آن در افغانستان است و بعد می‌آید داخل صابری و بعد به هامون هیرمند می‌ریزد، که همه اینها اکنون خشک شده است. البته آن مقداری از ید ما خارج بود. افغان‌ها روی آن سد کمال خان و... را زدند. ولی بقیه را در حقیقت خودمان خشکاندیم.

خشکی بسیاری از سراب‌های کرمانشاه

حالا رئیس اداره محیط زیست کرمانشاه نیز با بیان اینکه بسیاری از چشمه‌ها و سراب‌های کرمانشاه وضعیت مناسبی ندارند، گفته است: سراب نیلوفر نیز که تا چندی قبل مقداری آب داشت، اکنون خشک شده است.

اما این خشکی تنها شامل این سراب کرمانشاه نمی‌شود. محمدحسین فلاحتی در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به آخرین وضعیت منابع آبی در کرمانشاه با توجه به پایان فصل گرما و نزدیک شدن به شروع فصل بارش، افزود: بیشتر سراب‌ها و چشمه‌ها و حتی رودخانه‌های کرمانشاه خشک شده‌اند.

او با بیان اینکه کرمانشاه زمانی به سرزمین سراب‌ها معروف بود، افزود: اکنون با کاهش قابل توجه بارش‌ها و شرایط خشکسالی چندین ساله حاکم بر استان، اکثر منابع آبی را از دست داده‌ایم و وضعیت مناسبی ندارند.

رئیس اداره محیط زیست کرمانشاه از خشک شدن سراب نیلوفر به‌عنوان یکی از سراب‌های مهم کرمانشاه خبر داد و عنوان کرد: در بازدیدی که چند روز قبل از این سراب داشتیم، دبی آن صفر بود و سراب کامل خشک شده بود.

فلاحتی افزود: اگرچه انسداد چاه‌های غیرمجاز در حاشیه سراب نیلوفر انجام شده، اما به‌دلیل برداشت بی‌رویه از منابع آبی اطراف سراب که طی سال‌های اخیر انجام شده است، سطح آب زیرزمینی در این منطقه کاهش یافته و در نتیجه آن، سراب نیلوفر کامل خشک شده است.

وی خاطرنشان کرد: سراب سبزعلی که منبع تامین آب تالاب هشیلان است نیز آبدهی بسیار مختصری دارد، به‌گونه‌ای که دبی آن از ۴۰۰ لیتر در ثانیه به چهار لیتر در ثانیه رسیده است و چند گودال محدود در داخل این سراب و محدوده تالاب هشیلان آب دارد. اگر هشیلان کامل خشک شود، ناگزیر به آبرسانی سیار به این تالاب برای حفظ حیات زیستمندان آن خواهیم بود.