ابعاد جدید مناسبات راهبردی تهران و مسکو

 چنانکه در دولت‌های مختلف ایران در فضای بین‌الملل همواره روس‌ها را به‌عنوان کشوری دوست در کنار خود داشته است و در معاهدات و توافقات بین‌المللی نیز همواره دوشادوش روس‌ها ایستاده است. با این حال بسیاری بر این باورند که نوع نگرش و رویکردی که طی سال‌ها و دهه‌های گذشته ایران به روسیه داشته و درجه‌ای از اهمیت که به این کشور اختصاص می‌داده بیش از آن توجه و اهمیتی بوده که در طرف مقابل روس‌ها نسبت به ایران داشته‌اند. به عبارت دیگر ایران روس‌ها را در حد متحد راهبردی و شریک استراتژیک بالا برده و یاد کرده؛ اما روسیه از ایران در بهترین حالت به‌عنوان کشور همکار نام برده است. چه اینکه بر مبنای همین امر نیز کارشناسان معتقدند روابط میان تهران و مسکو آنچنان که باید متوازن نیست. نگاه به شرق البته نه صرفا متکی به روابط با روسیه بلکه به اضافه مناسبات مستقل ایران با چین سیاست و راهبرد حاکمیت است که بیش از یکدهه است در سیاست خارجی ایران دنبال می‌شود. حال در دولت‌هایی کمرنگ‌تر و در دولت‌هایی پررنگ‌تر، اما برخی معتقدند که به همان اندازه‌ای که طرفین مقابل به ایران بها می‌دهند به آنها بها دهیم و به بیان ساده‌تر همه چیز را در اختیار آنها قرار ندهیم، تبعا می‌توانیم کنش بهتر و موثرتری داشته باشیم. مروری بر مواضع و رویکردها نسبت به طرف روس و مواضع متقابل آنها در قبال ایران طی سال‌های گذشته به خوبی می‌تواند روشنگر این مساله باشد که در مناسبات دوجانبه تهران و مسکو نسبت به یکدیگر و همچنین مسائل بین‌المللی و تاثیرات آن چگونه می‌اندیشند.

*بازی دوگانه مسکو

روس‌ها همواره نشان داده‌اند به‌رغم اینکه در مسائل مختلف بین‌المللی در کنار ایران هستند؛ اما در عین حال منافع خود را در جای دیگر فدای منافع ایران نمی‌کنند. نمود بارز این مساله را می‌توان در مساله مواجهه روسیه با شورای همکاری خلیج‌فارس دید، جایی‌که سرگئی لاوروف؛ وزیر امور خارجه روسیه بارها با حضور در این نشست از ادعای غیرواقعی و جعلی امارات مبنی بر مالکیت بر جزایر سه‌گانه ایرانی حمایت کرده و در ادعایی عجیب خواستار واگذاری این جزایر از سوی ایران به امارات شده است. جالب اینکه هر زمان در کنار مقامات ایرانی نیز قرار می‌گیرند از حق حاکمیت ایران بر این جزایر و تمامیت ارضی ایران حمایت می‌کنند. یا در مقاطع مختلف مبنی بر منافع ملی خود با ایران برخورد کرده‌اند. چنانکه در دولت احمدی‌نژاد در مخالفت با ایران به وضع تحریم‌ها علیه کشورمان رای مثبت دادند و از طرف دیگر در دولت روحانی در ماجرای انعقاد برجام از آن حمایت و رای مثبت دادند. لذا روس‌ها صرفا بر مبنای منافع ملی خویش در هر مساله‌ای به ویژه مساله ایران عمل کرده‌اند. در همین ماجرای اخیر که اروپایی‌ها در اقدامی غیرقانونی و به تحریک آمریکا خواستار بازگشت تحریم‌های بین‌المللی ایران و اسنپ‌بک شدند، روس‌ها در کنار ایران ایستادند و موضع مخالفی در برابر تروئیکای اروپایی اتخاذ کردند. چنان‌که اخیرا وزارت امور خارجه روسیه در بیانیه‌ای با اشاره به پایان دوره ۱۰ ساله تعیین شده در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل درباره برجام در روز شنبه ۲۶ مهر ۱۴۰۴ تأکید کرد: «در این مرحله باید موضوع نظارت بر عدم اشاعه هسته‌ای درباره ایران از فهرست مسائل تحت بررسی این شورا خارج شود». البته لاوروف اخیرا ادعایی درخصوص برجام و مکانیسم ماشه نموده که شرایط را تا حدی پیچیده کرده است. وی گفت: «این بند درواقع در مرحله نهایی مذاکرات مستقیما میان محمدجواد ظریف و جان کری مورد توافق قرار گرفته بود. صادقانه بگویم، ما شگفت‌زده شدیم». هر چند که این ادعای لاوروف با خاطرات وندی شرمن، معاون وقت وزیر خارجه آمریکا که اسنپ‌بک را حاصل توافق میان لاوروف و کری دانسته در تضاد است. همین نوع رویکردها نیز باعث شده تا روابط ایران و روسیه همیشه ترکیبی از همکاری و بی‌اعتمادی باشد. چنانکه برخی این بی‌اعتمادی را ناشی از رویکردهای دوگانه روسیه قلمداد می‌کنند.

* سفر لاریجانی به مسکو

پنجشنبه 24 مهر بود که علی لاریجانی دبیر شورای عالی امنیت ملی در سفری از پیش اعلام نشده برای دیدار با ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه به رفت. از چند و چون علل حضور وی در روسیه نیز رسانه‌ها صرفا به این نکته بسنده کردند که لاریجانی حامل پیام ویژه رهبر انقلاب برای رئیس‌جمهور روسیه بوده است. هر چند که رسانه‌های روسی این سفر را مهم و راهبردی توصیف کردند تا مشخص شود این سفر نه صرفا در جهت رساندن یک پیام بلکه در میان تحولات منطقه به‌ویژه همزمان با گفت‌وگوی پوتین و ترامپ؛ در راستای مسائلی فراتر از مناسبات دوجانبه سیاسی و اقتصادی صورت گرفته است. برخی بر این باورند که این سفر را می‌توان در جهت میانجی‌گری احتمالی روس‌ها میان تهران و واشنگتن ارزیابی کرد. هر چند که به‌نظر می‌رسد این سفر هم می‌تواند در جهت تاکید بر تداوم روابط تهران و مسکو باشد و هم برای ایجاد کانالی میان تهران و واشنگتن. آنچه مسلم است اینکه احتمالا ایران دوباره می‌خواهد مسیر مذاکراتی خود را بر مدار روسیه پیش ببرد.

* پشت‌پرده برجام

عصر پنجشنبه بود که وزیر سابق امور خارجه کشورمان در دانشگاه تبریز در پاسخ به اظهارات اخیر لاوروف وزیر خارجه روسیه اظهار داشت: یک روز دیدیم آقای کری کاغذی در دست و پیشنهادی دارد مبنی بر اینکه بیاییم قطعنامه‌ها را ۶ ماه ۶ ماه تعلیق کنیم یعنی هر شش‌ماه باید می‌رفتیم به شورای امنیت و اگرچه به طور اتوماتیک تمدید می‌شد اما با درخواست دو عضو شورای امنیت می‌توانست به رای‌گیری گذاشته شود که اگر این اتفاق افتاده بود ۶ سال پیش برجام تمام شده بود. به کری گفتم این چه پیشنهادی است که آورده‌ای؟ به عقل و شعور من توهین می‌کنی؟ گفت نه من به شعور تو توهین نمی‌کنم این را رفیقت لاوروف داده است. او می‌دانست که من و آقای لاوروف از سال ۱۹۹۴ رفیق بودیم. محمدجواد ظریف بیان داشت:‌ در سال ۱۳۹۹ در حالی که ایران هیچ تعهد برجامی خود را انجام نمی‌داد، آمریکا خواست تا اسنپ‌بک را اجرا کند، ۱۳ عضور شورای امنیت نامه زدند که آمریکا نمی‌تواند و در رای‌گیری، ۱۱ عضو رای ممتنع و روسیه و چین رای منفی دادند. وی ادامه داد: کسانی‌که می‌گویند من ضدروس هستم، اتفاقا تنها زمانی‌که روسیه و چین با ایران همراه شدند زمان من بود چون زمان آقای احمدی‌نژاد روسیه به همه قطعنامه‌های فصل هفتی شورای امنیت رای مثبت داده بود و همین روسیه به‌دلیل حضور ایران در فصل هفت منشور ملل متحد مانع عضویت ایران در سازمان شانگهای شده بود. آقای لاوروف اینها را یادش رفته است. وی افزود: لاوروف می‌گوید من با تحریم تسلیحاتی ایران مخالف بودم در حالی‌که وقتی من داخل جلسه رفتم به من گفت جواد بیش از ۵ سال به تو مجوز نمی‌دهند می‌پذیری یا نه؟ گفتم نه. گفت پس چرا وقت ما را می‌گیری، مگر مجوز از تهران داری؟ با تحکم گفتم به تو هیچ ربطی ندارد. همان شب برجام تمام شد و توافق کردیم در صورتی‌که به لاوروف دستور داده بودند نگذارد برجام نهایی شود برای همین رفت روسیه مصاحبه کرد و گفت ما با تحریم تسلیحاتی مخالف بودیم و ظریف ما را مجبور کرد بپذیریم. حالا ما همان را در داخل نقل می‌کنیم. معاون راهبردی پیشین رئیس‌جمهور بیان کرد: من همچنان اعتقاد به روابط راهبردی با روسیه و چین دارم اما اینها به‌خاطر ما کاری نمی‌کنند. روس‌ها عریان سیاست خود را بیان می‌کنند. روسیه کشور مهمی در همسایگی ماست ولی دو خط قرمز دارد؛ اول اینکه ایران نباید هیچوقت با دنیا روابط آرام داشته باشد و دوم اینکه نباید با دنیا به درگیری برسد. برای همین روسیه طرفدار توافق موقت ژنو بود چون استخوان لای زخم نگه می‌داشت و مانع درگیری هم می‌شد.