توازن خیال و زندگی در ادبیات بعد از مشروطه

نگاه به ادبیات با رویکردهای مختلف، دستاویز بسیاری از پژوهشگران، ادیبان و اندیشمندان برای تالیف یک اثر ماندگار بوده است. به زعم من ادبیات داستانی آنقدر غنی و وسیع است که شاید بشود مدت‌ها از آن حرف زد و هر بار موضوع تازه‌ای برای پرداختن به آن از دیدگاهی جدید و نو پیدا کرد و دریچه‌هایی را باز کرد که قبل از آن کسی سراغش نرفته باشد.

کتاب «از نابهنگامی حیات تا سترون‌سازی خیال»، نوشته محمد حسین دلال رحمانی که توسط نشر ققنوس به چاپ رسیده است، یکی از آن دست پژوهش‌هایی است که این‌بار با نگاهی جامعه‌شناسانه به ادبیات داستانی ایران در دوران بعد از مشروطه پرداخته است. ادبیات داستانی در ایران فراز و فرودهای بسیاری را پشت سر گذاشته است و دوران صعود آن رو به پختگی و کمال رفته است.

نویسنده شروع به پردازش تکنیک‌ها، شاکله‌بندی‌ها و فرم‌های ادبی کرده است و اسکلت‌بندی کتاب را بر پایه این المان‌ها در ساختار ادبی داستان‌های روایت شده بنا کرده است. نویسنده در عین حال کوشیده است تا موقعیت ها و رخدادهای اجتماعی را به عنوان هسته اصلی شکل‌گیری روایت‌ها در دوران پس از مشروطه مورد بررسی قرار بدهد و چالش‌های عمیق این رخداد را در فصول کتاب به نمایش بگذارد.«....نظریه‌های جامعه شناسی ادبیات به خوبی پیوند میان متن ادبی با ناآگاهی را توضیح داده‌اند.از مارکس تا بوردیو تلاش برای تثبیت فاصله‌ای میان متن ادبی و تولید کننده آن ادامه داشته. این فاصله همان جایگاه منتقد است....»

کتاب در فصل کلیات به سه بخش مهم ادبیات قبل از مشروطه، ادبیات دوران پهلوی و ادبیات پس از انقلاب تقسیم شده است. بررسی ادبیات پیشامشروطه نشان می‌دهد که محتوا، فرم و ساختار در این ادبیات با ادبیات پس از آن به طرز محسوس متفاوت بوده است و کم کم به بررسی عوامل و علل این تغییرات پرداخته می‌شود. در ادبیات مدرن، با موضوع رئالیسم مواجه هستیم. حقیقت‌هایی که حضورشان هم در زندگی روزمره و هم در شکل‌گیری این بخش در ادبیات و متون روایی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

«... شعر عصر قاجار که مشخصا بخشی از عصر بازگشت ادبی شناخته می‌شود، تلاش می‌کرد ادامه منطق متونی باشد که تا پیش از عصر صفوی در قلمرو زبان فارسی رواج داشتند.بازگشت به الگوهای شعری پیش از عصر صفوی که مشخصا در برخی از قالب‌های ادبی رواج بیشتری یافت بازسازی منطق آن متون شعری کهن را به همراه داشت....»

نویسنده اذعان می‌دارد که ظهور و حضور برخی از معانی و موضوعات ادبی به شرایط اجتماعی دوران خود بستگی دارد و نمی‌شود شرایط و ابعاد مختلف اجتماعی را در این شکل‌گیری و روند رو به رشد ادبی نادیده گرفت. گاهی قواعد و رویکردهایی پا به منصه ظهور در شکل‌گیری یک فرم ادبی می‌گذارند که محتملا به ادبیات مربوط نمی‌شوند و از آن نشات نمی‌گیرند. نقب زدن‌ها و استنادهای تاریخی و همچنین وام‌گیری از مستندهای به جا و مستدل به نویسنده کمک کرده است تا در بیان و شرح موضوعات مورد بحث و مورد نظر قدرتمند عمل کرده و خواننده را در مورد موضوعی که پیش‌رو دارد قانع سازد. به زعم من بررسی عوامل و ساختار پله پله کتاب به خواننده این فرصت را می‌دهد تا از سر مقایسه برآید. نقاط قوت و ضعف ادبیات در هر دوره را به خوبی بشناسد و با نگاهی ژرف اندیشانه‌تر به ادبیات و مقوله موضوعات ادبی بپردازد.«... به جز مرگ راه دیگری که در مقابل مانع متصلب وجود دارد گریز است. چنین پایان بندی‌ای در ادبیات این دوره کمتر رواج دارد. در این رویکرد گریز جایگزین غلبه بر مانع می‌شود و تلاش برای رهایی و برای نجات خویشتن از وضعیت بحرانی روایت می شود....»

کتاب‌های نویسندگان برجسته‌ای چون سیمین دانشور ، عباس معروفی ،صادق هدایت و.... مورد بررسی و نقد روانکاوانه و اجتماعی قرار گرفته است. و نویسنده با تبحری ویژه خواننده را در رویارویی با سبک‌های نوشتاری و فرم های ادبی مختلف قرار داده است. در فصل بعدی کتاب نویسنده ادبیات پس از دوران انقلاب را مورد بررسی قرار داده است و به اعتقاد او این ادبیات هم وامدار دوران‌های پیشین خود است و هم تاثیرات انقلاب بر آن توانسته تا تصویری جدیدی از ادبیات را شکل بدهد. نویسنده سعی دارد نشان بدهد که شکل‌گیری رمان، محصول همنشینی و به اشتراک گذاری مجموعه‌ای از عوامل است که در قالب وضعیت اجتماعی و عوامل ناشی از آن شکل می گیرد.«.... عشق‌ورزی در رمان‌های پسا انقلابی، تا آنجا که با رویا ارتباط دارد ، وجهی از خیال سترون و سترون سازی خیال است.هم از این روست که در عاشقانه‌های این دوره مانند سال بلوا خیال عاشقانه به فاجعه می انجامد....»و در پایان، کتاب به بررسی ای اجمالی از فهم عوام و اندیشه های عامیانه مردم و تقابل آنها باادبیات می پردازد و نحوه شکل گیری ادبیات امروز را از نگاه این قشر شرح می‌دهد.

*مریم طباطبایی‌ها

نویسنده منتقد