آغاز عصر جديد مناسبات ميان تهران - بروکسل

تمام شواهد از آغاز عصري جديد در مناسبات ايران و اروپا حکايت دارند؛ عصري که شايد سال‌ها قبل ميان تهران و واشنگتن کليد خورده بود و احتمالا در سال جديد ميلادي به اروپا نيز خواهد رسيد. عصري که مهم‌ترين مولفه آن شايد «افزايش تنش‌ها و عميق‌تر شدن شکاف‌ها» باشد. از اوايل سال گذشته ميلادي (2022) مناسبات ايران و اروپا روند تنش‌افزايي را تجربه کرده است. ابتدا ادعاي کمک ايران به روسيه در جنگ اوکراين، اسب‌هاي اروپايي‌ها را در مسير اعمال فشار هوشمند بر تهران زين کرد. در ادامه آغاز ناآرامي‌هاي داخلي در ايران از اواخر شهريور 1401، تنش‌هاي جديد با محوريت مسائل حقوق بشري را ميان ايران و کشور‌هاي اروپاي غربي ايجاد کرد. همزمان با اين دو پالس منفي، عدم پذيرش بسته پيشنهادي جوزپ بورل، مسئول سياست خارجي اتحاديه اروپا براي احياي برجام، اروپايي‌ها را به سمت تقابل با تهران سوق داد؛ اما تلنگر نهايي در عصر جديد مناسبات دو طرف، بعد تصويب قطعنامه اخير پارلمان اروپا رقم خورد. پارلمان اروپا در 19 ژانويه (29 دي) طي قطعنامه‌اي، بر ضرورت قرارگرفتن سپاه پاسداران انقلاب اسلامي در فهرست گروه‌هاي تروريستي اتحاديه اروپا تاکيد کرد..

احتمال افزايش تنش‌ها

روايت‌سازي از کمک تسليحاتي ايران به روسيه در جنگ اوکراين، نقطه‌عطف ورود غرب به تنش‌افزايي با ايران بوده است. در شرايط جديد اروپا و آمريکا با بزرگ‌ترين بحران سياسي و امنيتي خود طي سال‌هاي بعد از جنگ جهاني دوم در ميدان اوکراين مواجهه شده‌اند. مطرح شدن ناگهاني (شايد ناخواسته) تهران به عنوان حامي تسليحاتي مسکو، رسما ايران را به ميانه بزرگ‌ترين بحران امنيتي غرب طي 8 دهه گذشته کشاند. همين امر کافي بود که رسانه‌ها و ناظران سياسي غربي به صورت هدفمند، ادعاي حمايت نظامي ايران از روسيه را مورد توجه قرار دهند. غربي‌ها طي ماه‌هاي گذشته با گزاره شراکت ايران در حمله روس‌ها به اوکراين، سياست افزايش فشار و تحريم بر تهران را اتخاذ کرده‌اند، اما به نظر مي‌رسد اوج بحران، تا سه ماه آينده قابل مشاهده باشد. در اکتبر 2023 تحريم‌هاي تسليحاتي ايران بايد به صورت رسمي برداشته شوند. مطابق با توافق برجام و بر اساس قطعنامه 2231 در پايان سال هشتم اجراي توافق، تحريم‌هاي تسليحاتي عليه ايران بايد به‌طور کامل رفع شوند و بسياري از محدوديت‌هاي هسته‌اي نيز برداشته شود؛ اما حالا مساله اين است که واکنش و تعامل غربي‌ها، به اين موضوع چه خواهد بود؟ بسياري از ناظران سياسي غربي بر اين باور هستند که تهران و مسکو، براي تعميق همکاري‌هاي تسليحاتي خود در انتظار ماه اکتبر هستند. از هم اکنون زمزمه‌هاي فروش جنگنده‌هاي چندمنظوره «سوخو 35» از سوي روسيه به ايران مطرح مي‌شوند. در مجموع، شواهد و قرائن نشانگر آن هستند که سه ماه نفس‌گير در مناسبات ايران و اروپا در پيش خواهد بود. در اين بازه زماني زنده ماندن برجام تا اکتبر نيز خود يک چالش جدي است. پايان تحريم‌هاي تسليحاتي ايران، منوط به زنده ماندن توافق هسته‌اي 2015 خواهد بود. ليکن اينکه انگلستان يا فرانسه در ماه‌هاي پيش‌رو به سوي فعال کردن مکانيسم ماشه (Trigger mechanism) گام بردارند، فرضيه‌اي جدي است. البته با توجه به دشوار‌ي‌هاي پيش‌رو و زمان‌بر بودنِ اجراي اسنپ بک در برجام، به نظر مي‌رسد محتمل‌ترين گزينه، تشديد تحريم‌هاي ثانويه باشد.

سه سناريوي پيش‌رو

فراتر از کابوس اکتبر، نکته نگران‌کننده‌تر در مناسبات ايران و اروپا، نبود چشم‌انداز روشن براي حل تنش‌هاست. موضوعات مورد اختلاف ايران و اروپا به مسائلي گره خورده‌اند که شايد براي هيچ يک از طرفين محل نرمش نباشد. اين فرضيه که در آينده نزديک مذاکراتي جدي ميان سران دو طرف صورت بگيرد نيز بسيار ضعيف است. در چنين بستري مي‌توان سه سناريو را در ارتباط با آينده مناسبات ايران و اروپا در 2023 مطرح کرد: نخستين و خوش‌بينانه‌ترين سناريو اين است که سران کشور‌هاي اروپايي و ايران از طريق گفت‌وگو‌هاي مستقيم و برخي کانال‌هاي ميانجي، در مسير مديريت تنش‌ها گام بردارند. تحقق اين سناريو نيازمند اراده سياسي طرفين و برداشتن گام‌هايي عيني از هر دو طرف است. سناريوي مورد اشاره را مي‌توان سناريوي «خوب» ناميد. دومين سناريو که مي‌تواند منطبق با واقعيت ميداني کنوني طرح شود، سناريوي «افزايش مهارشده تنش‌ها» است. اساس سناريوي کنوني اين است که گسترده تنش‌ها به مرحله‌اي رسيده که تنش‌زدايي، حداقل در کوتاه‌مدت ممکن نيست. برآيند حتمي اين سناريو افزايش تنش‌هاي سياسي ميان طرفين خواهد بود، اما به صورت کنترل شده. بدين معنا که تهران و بروکسل همواره خارج نشدن اختلافات از مدار کنترل را مدنظر دارند. اين سناريو را در نهايت امر مي‌توان به عنوان سناريو «بد» معرفي کرد. سومين و شايد بدبينانه‌ترين سناريو اين است که سطح تنش‌هاي رو به فزوني، غرب را در مسير تقابل نظامي با ايران قرار خواهد داد. اين وضعيت مي‌تواند تبعات بسيار گسترده‌اي را نه تنها براي امنيت منطقه خاورميانه، بلکه براي کل نظام بين‌الملل به‌همراه داشته باشد. البته بايد توجه داشت که چنين سناريويي در مناسبات اروپا و ايران در 2023، بيشتر به عنوان يک احتمال روي کاغذ مطرح است. سناريوي فوق را مي‌توان سناريوي «زشت» در عرصه روابط ايران و اروپا در 2023 معرفي کرد.