هم‌صدایی اروپا و آمریکا

هرچند میان آن‌ها در خصوص جنگ اوکراین، وضعیت غزه و فلسطین، سیاست‌های تعرفه‌ای و همچنین مسائل مربوط به چین یا ناتو اختلافاتی جدی وجود دارد، اما در ارتباط با برنامه هسته‌ای ایران، موضعی کم‌وبیش هماهنگ اتخاذ کرده‌اند. هدف مشترک این دو بازیگر کلیدی، مقابله با امکان ساخت سلاح هسته‌ای است؛ موضوعی که طی دو دهه گذشته همواره در صدر نگرانی‌های آن‌ها قرار داشته است. با این حال، میان واشینگتن و پایتخت‌های اروپایی تفاوت‌هایی در نحوه مواجهه با برنامه هسته‌ای ایران وجود دارد. به‌طور خاص، آمریکایی‌ها به‌ویژه در دوران اخیر، مواضع تندتری اتخاذ کرده‌اند و برخی مقامات این کشور حتی خواهان برچیده شدن کل صنعت هسته‌ای ایران شده‌اند. این در حالی است که اروپایی‌ها چنین خواسته‌ای را غیرعملی و غیرواقع‌بینانه می‌دانند. نگاه اروپا به این مسئله مبتنی بر بازگشت ایران به تعهدات مندرج در برجام است. از منظر کشورهای اروپایی، ایران باید سطح غنی‌سازی اورانیوم خود را به ۳.۶۷ درصد کاهش دهد و ذخایر اورانیوم غنی‌شده خود را نیز در چارچوب سقف‌های برجامی نگاه دارد. آن‌ها غنی‌سازی بیش از این سطح را نقض صریح مفاد توافق هسته‌ای تلقی می‌کنند. در مقابل، جمهوری اسلامی ایران نیز با اشاره به عهدشکنی طرف غربی، به‌ویژه پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، تأکید دارد که دلیل و ضرورتی برای اجرای یک‌جانبه تعهداتش ندارد. ایران استدلال می‌کند که اروپا نه‌تنها نتوانسته منافع اقتصادی وعده ‌داده ‌شده در برجام را برای ایران تأمین کند، بلکه در عمل در برابر فشارهای آمریکا نیز ایستادگی نکرده است. در نتیجه، ایران نیز گام‌به‌گام از برخی تعهدات خود عدول کرده است، البته با این شرط که در صورت پایبندی طرف‌های دیگر، به وضعیت قبلی بازگردد. با وجود این اختلافات، اکنون کشورهای اروپایی تهدید کرده‌اند که ممکن است «مکانیزم ماشه» را علیه ایران فعال کنند. در دور اول ریاست‌جمهوری ترامپ، آمریکا دو بار تلاش کرد این مکانیزم را فعال کند، اما به دلیل مخالفت اروپا، موفق به انجام آن نشد. استدلال حقوقی اروپا این بود که آمریکا با خروج رسمی از برجام، صلاحیت استفاده از سازوکارهای آن را از دست داده است. اکنون در شرایطی متفاوت، کشورهای اروپایی برای خود امکان فعال‌سازی این مکانیزم را می‌بینند. در برابر این تهدید، روسیه و چین صراحتاً با چنین اقدامی مخالفند. آن‌ها با استناد به ۱۵ گزارش منتشر شده آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، بر این باورند که ایران تا زمان اجرای کامل برجام به تمامی تعهدات خود پایبند بوده است. از نگاه مسکو و پکن، این طرف غربی چه آمریکا و چه اروپا، بوده که از انجام تعهدات اقتصادی و سیاسی خود سر باز زده و موجب بی‌اعتمادی تهران شده است. با این حال، اروپا اعلام کرده که در صورت ادامه وضعیت فعلی، ممکن است تا پیش از مهرماه سال جاری، مکانیزم ماشه را فعال کند و به همین دلیل در تلاشند تا مستندات حقوقی لازم را برای این اقدام فراهم کنند. یکی از ابزارهای احتمالی آن‌ها قطعنامه‌های شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است که می‌تواند مبنای حقوقی قرار گیرد. باید تأکید کرد که در متن برجام به‌طور صریح از واژه مکانیزم ماشه استفاده نشده، اما روندی که برای بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت در نظر گرفته شده، عملاً کارکردی مشابه این مکانیزم دارد. اگر این روند آغاز شود، همه قطعنامه‌های شش‌گانه شورای امنیت، ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد، بدون نیاز به رأی‌گیری مجدد احیا خواهند شد. ایران نیز هشدار داده که در صورت فعال‌سازی مکانیزم ماشه، ضرورتی برای عضویت در NPT نمی‌بیند. از نگاه تهران، اقدام یک‌جانبه غرب به‌معنای پایان توافق هسته‌ای و بازگشت به نقطه صفر خواهد بود. وضعیتی که نه‌تنها پرونده هسته‌ای را پیچیده‌تر می‌کند، بلکه می‌تواند تنش‌های سیاسی و امنیتی در منطقه را به‌شدت افزایش دهد.

حسن بهشتی‌پور

کارشناس روابط بین‌الملل