دور چهارم جدال دیپلماتیک تهران و واشینگتن

پیش از دور سوم، رئیس‌جمهوری آمریکا و استیو ویتکاف مذاکره‌کننده آمریکایی، اعلام کرده بودند که ایران می‌تواند غنی‌سازی محدود درحد تأمین سوخت نیروگاه‌های هسته‌ای داشته باشد. هرچند گاه و بی‌گاه زمزمه‌هایی از فشار بر تهران برای برچیدن کامل تاسیسات هسته‌ای شنیده می‌شد، اما لحن رسمی آن‌ها به سمت پذیرش فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای ایران متمایل بود. با این حال، پس از پایان دور سوم، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در گفت‌وگو با رسانه‌ها، نشانه‌هایی از بروز چالش در مذاکرات فنی را نمایان کرد. از سوی دیگر، در حالی که کاخ سفید همچنان از پیشرفت نسبی مذاکرات سخن می‌گفت، تحولات داخلی آمریکا و فشارهای اسرائیل، به‌ویژه از سوی نتانیاهو، مسیر مذاکرات را تغییر داد.

* عقب‌گرد ویتکاف

در فاصله دور سوم تا چهارم مذاکرات، به‌رغم تلاش طرفین برای حفظ ظاهر مثبت، فضا به‌شدت متحول شد. به تعبیر محمدجواد ظریف «شب و روز آمریکا با هم فرق دارد»؛ تغییری که این بار نه‌تنها در لحن بلکه در سیاست‌گذاری هم مشهود است. تأخیر در آغاز دور چهارم مذاکرات، ظاهراً فرصتی شد برای بازتعریف مواضع آمریکا. در این مدت، نتانیاهو و تیمش بی‌وقفه با کاخ سفید در تماس بودند تا مدل لیبی را به‌عنوان راه‌حل پرونده ایران القا کنند. همزمان، تغییراتی در ساختار قدرت در آمریکا به‌ویژه در حوزه امنیت ملی، و تقویت نقش وزیر خارجه ضدایرانی آمریکا در مقام مشاور امنیت ملی، باعث شد کاخ سفید موضعی سخت‌گیرانه اتخاذ کند. حالا آمریکا نه‌تنها از مدل برجام عبور کرده، بلکه خواستار توقف کامل غنی‌سازی در خاک ایران شده است. درحالی‌که تا پیش از این، مذاکرات فنی در خصوص تعلیق مشروط غنی‌سازی در برابر لغو تحریم‌ها در جریان بود، اکنون ویتکاف در مصاحبه با پایگاه بریتبارت می‌گوید: «در صورت کنار گذاشتن برنامه غنی‌سازی، دستیابی ایران به سلاح غیرممکن خواهد شد. اگر ایران تصور کند می‌تواند با تعویق در مذاکرات زمان بخرد، با پیامدهای جدی روبه‌رو خواهد شد.» به نوشته وال‌استریت ژورنال، ویتکاف پیشنهادی مطرح کرده که بر اساس آن، ایران باید برنامه هسته‌ای‌اش را برچیند، اورانیوم غنی‌شده را از آمریکا خریداری کند و در ازای آن تحریم‌ها لغو و گزینه نظامی کنار گذاشته شود.

* پیشنهاد عراقچی

با مواضع جدید آمریکا، ابتدا چنین به‌نظر می‌رسید که مذاکرات در بن‌بست کامل قرار گرفته، چرا که ایران بارها تأکید کرده از حق غنی‌سازی با غنای ۳.۶۷ درصد عقب‌نشینی نخواهد کرد. اما تجربه سال‌های گذشته نشان داده که حتی در بن‌بست‌های شدید، پیشنهادهای جایگزین مسیر مذاکرات را دوباره باز کرده‌اند. در همین چارچوب، پیشنهاد عباس عراقچی مبنی بر توافق موقت دوباره بر سر زبان‌ها افتاده است. پیشنهادی که پیش‌تر با مخالفت ویتکاف و فشار ترامپ روبه‌رو شده بود. عراقچی معتقد است چون مذاکرات فنی بسیار پیچیده است، می‌توان به یک توافق موقت دست یافت؛ توافقی که مبتنی بر اصل «تعلیق در برابر تعلیق» است: ایران از افزایش ذخایر اورانیوم با غنای بالا خودداری کند و آمریکا نیز از تصویب تحریم‌های جدید علیه ایران بپرهیزد.

* عبور از مکانیسم ماشه

مطابق برجام اروپا تنها چند ماه فرصت دارد با استناد به گزارش آژانس، پرونده ایران را به شورای امنیت ببرد و مکانیسم ماشه را فعال کند. در چنین حالتی، تحریم‌های فصل هفتی علیه تهران به صورت خودکار بازخواهد گشت. اما اگر ایران و آمریکا بتوانند حتی بر سر یک توافق موقت به تفاهم برسند، عملاً اجرای مکانیسم ماشه به تعویق خواهد افتاد. توافق موقت دست اروپا را در این زمینه می‌بندد و فضای لازم برای ادامه گفت‌وگوها را فراهم می‌کند. از همین رو، تحلیل‌گران از جمله راز زیمیت، عضو اندیشکده امنیت ملی اسرائیل، هشدار می‌دهند که این توافق موقت می‌تواند «احساس فوریت» را در تهران و واشینگتن کاهش دهد و عملاً توافقی موقت را نهادینه کند که مانع رسیدن به یک توافق جامع‌تر شود. اما در عین حال اذعان دارند که چنین توافقی، در مقطع کنونی، برای هر دو طرف یک پیروزی نمادین خواهد بود که به خروج از بحران فعلی کمک می‌کند.

*پیام ایران از طریق ریاض؟

در این میان، سفر غیرمنتظره عباس عراقچی به ریاض یک روز پیش از مذاکرات مسقط، بعد جدیدی به تحولات می‌دهد. عربستان به‌عنوان شریک استراتژیک آمریکا و بازیگر منطقه‌ای مهم، در سال‌های اخیر نقش پشت‌پرده‌ای در برخی مذاکرات غیررسمی ایفا کرده است. این سفر می‌تواند حامل چند پیام باشد: 1- نشان‌دادن ظرفیت دیپلماسی منطقه‌ای ایران به واشینگتن، 2- مطرح‌کردن دوباره ایده «غنی‌سازی مشترک» یا انجام بخشی از فعالیت‌های هسته‌ای در چارچوبی منطقه‌ای با نظارت چندجانبه در ایران، 3- استفاده از نفوذ ریاض برای کاستن از فشارهای کاخ سفید، به‌ویژه در موضوع توقف کامل غنی‌سازی.

*تلاش دیپلمات‌های ایرانی

مذاکرات امروز در مسقط اگرچه با تهدیدها و فشارهای تازه آمریکا همراه است، اما همچنان روزنه‌هایی از دیپلماسی را باز نگاه داشته است. توافق موقت می‌تواند گزینه‌ای برای عبور از مرحله خطرناک کنونی باشد؛ مرحله‌ای که هم تهدید به فعال‌سازی مکانیسم ماشه در آن جدی است، و هم بازگشت به میز مذاکره دشوارتر از همیشه. به‌نظر می‌رسد ایران با فعال‌سازی همزمان دو مسیر: گفت‌وگوهای مستقیم در مسقط و رایزنی‌های غیرمستقیم از طریق بازیگرانی چون عربستان، می‌کوشد بازی را از زمین صفر و صد خارج کند تا در شرایط بهتر توافقی جامع بین ایران و آمریکا ایجاد شود.