از سفر به تهران تا دست داشتن در کودتای 82 مرداد

آرمان ملي: پنج شنبه بود که خبر درگذشت اليزابت دوم ملکه انگليس در همه رسانه‌هاي جهان منتشر شد و خيلي زود به صدر اخبار رفت. اما با اين اتفاق بسياري از رسانه‌هاي داخلي به روابط ايران و انگلستان و تاثير و تاثرات ملکه انگليس در مسائل ايران پيش از پيروزي انقلاب اشاره داشتند که برخي اسناد حتي از نقش ملکه اليزابت در کودتاي 28 مرداد نيز سخن به ميان آورده‌اند. اين‌ در حالي است که از ميان مقامات سلطنتي انگليس پس از انقلاب صرفا يک بار چارلز سوم وليعهد وقت انگليس در پي وقوع زلزله بم به تهران آمد و با خاتمي رئيس‌جمهور وقت ايران ديدار کرد. امروز چارلز پادشاه بريتانيا و نفر اول کاخ باکينگهام محسوب مي‌شود.

تنها سفر رسمي ملکه به ايران

در تمام سال‌هاي سلطنت شاه، ملکه انگليس(اليزابت دوم) که پس از ملکه ويکتوريا دومين امپراتريس از نظر سلطنت بود و رکورد وي را درهم شکست تنها يک بار به صورت رسمي به ايران آمد و آن هم سفري با همسرش پرنس فيليپ به سال 1339 بود. سفري در جواب سفر قبلي سال گذشته آن که محمدرضا پهلوي به لندن رفته بود. البته تا سال 1352 هم پرنس فيليپ، همسر ملکه سه بار به صورت غير رسمي به ايران آمد که بيشتر جنبه تفريحي داشت. سال 1352 هم ملکه در بازگشت از استراليا ساعاتي چند را در تهران ‌گذراند و ديداري با شاه ايران داشت. به هر صورت مهم‌ترين سفر ملکه اليزابت همان سفر سال 1339 وي است که ده روز به طول کشيد و برنامه مفصلي براي وي تدارک ديده شده بود. مفاد تنها سفر ملکه انگليس از اين قرار است که ؛ در ششم اسفند 1339 وارد تهران شد و مورد استقبال رسمي شاه ايران قرار گرفت. پس از چند روز استراحت و بازديد مختلفه در تهران همراه با محمد رضا پهلوي به بازديد از آرامگاه رضا شاه و خانه کارگران در جنوب شهر پرداخت. فرداي آن روز ملکه همراه با همراهانش که جمعا 28 نفر بودند در مسافرتي دسته جمعي که شاه و فرح هم برخلاف عرف آنان را همراهي مي‌کردند به سفر اصفهان و شيراز رفتند و پس از دو روز به تهران بازگشتند و نهايتا در 15 اسفند پس از حدود 9 روز ملکه و همراهان به انگليس بازگشتند.

نقش ملکه در کودتا

اسناد تاريخي حکايت از تاثير‌گذاري ملکه انگليس بر ايران در مقطعي از تاريخ خبر مي‌دهند. بر اين اساس اسناد جديد مي‌گويند که يک پيام از ملکه اليزابت به شاه در کودتاي سازمان سيا در سال 1953 در ايران نقش داشته است. مورخاني که اين پيام ملکه اليزابت را کشف کرده‌اند، معتقدند که سوء تفسير آن به شاه کمک کرده تا در يک لحظه حساس از کشور فرار نکند. پيام ملکه اليزابت کاملا به موقع بود و قصد داشت به يک پادشاه جوان ايراني که با بحران مواجه بود، اطمينان خاطر بدهد. اما خيلي زود مشخص شد که چنين پيامي از لندن نيامده است. آن پيام در واقع يک يادداشت ديپلماتيک درهم و آشفته بوده که منبعش هم اشتباه بوده، اما آمريکايي‌ها حتي پس از درک اشتباه خود و اينکه سوء برداشت کرده‌اند، از اين يادداشت براي اهداف خود استفاده کردند. بر اساس مستند «ملکه و کودتا» که پيش از اين در انگليس منتشر شد و با استناد به اسناد تازه کشف شده ايالات متحده، ممکن است خطاهايي که به شوخي شبيه است در کودتاي سيا- انگليس در سال 1953 که سرنگوني دولت دموکراتيک ايران را به دنبال داشت، نقش اساسي داشته باشد. کودتايي که در سال 1953 محمدرضا پهلوي را به قدرت بازگرداند و باعث ايجاد بي‌اعتمادي بين ايالات متحده و ايرانيان از آن زمان شد، در تاريخ 27 فوريه، وزير امور خارجه آمريکا، جان فاستر دالس يک پيام فوق سري را از سفارت آمريکا در لندن دريافت کرد که حاوي پيام آنتوني ايدن، وزير خارجه انگليس بود که مي‌گفت: دفتر امور خارجه، ظهر امروز ما را از دريافت پيام ايدن از ملکه اليزابت آگاه کرد. در اين پيام درباره آخرين وضعيت شاه ابراز نگراني شديد شده و ملکه شديداً اميدوار است که ما مي‌توانيم شرايطي را مهيا کنيم که شاه را از فرار از کشور دلسرد کنيم. اما در لندن، سفارت آمريکا خيلي زود متوجه شد پيامي که از طرف مقامات بريتانيا منتقل شده بود، به راحتي مي‌تواند اشتباه برداشت شود. طبق تلگراف دوم که در اين مستند بازگو شده است، سفارتخانه در لندن با ارجاع به تلگراف قبلي خود مي‌گويد که آن تلگراف ارسال شده، به کشتي‌اي به نام «ملکه اليزابت» اشاره شده‌ بود و نه به خود او. نکته مهم اين‌که، آنتوني ايدن وزير خارجه انگليس اين پيام را در حالي که سوار بر کشتي «آر‌ام اس» ملکه اليزابت براي شرکت در جلسات در کانادا، بود، ارسال کرده بود. در واقع از ملکه هيچ پيامي براي شاه وجود نداشت.

روابط بعد از انقلاب

روابط ايران و انگلستان پس از پيروزي انقلاب از حدي مشخص فراتر نرفته و در همان سطح روابط ديپلماتيک باقي مانده است. چه اينکه اين مناسبات در مقاطعي تا سطح قطع روابط نيز رفته است. اما طي اين 4 دهه جداي از ديپلمات‌ها و سفراي انگليس افراد کمي از مقامات انگليسي به ايران سفر کرده‌اند و کمتر ملاقاتي نيز ميان مقامات دو کشور انجام شده است. در همين راستا 30 شهريور 1378 برابر با 1999 سيد کمال خرازي وزير امور خارجه وقت ايران با رابين کوک وزير امور خارجه وقت انگليس، در نيويورک ديدار کرد و قرار شد تا اواخر پاييز همان سال وي از انگليس ديدار کنـــد و وزير امور خارجه انگليس نيز بهار سال بعد از تهران بازديد به عمل آورد. پس از آن نيز در ماجراي پرونده هسته‌اي ايران و مذاکرات ايران با 3 کشور اروپايي که در تهران برگزار ميشد موسوم به نشست سعد آباد حسن روحاني رئيس شوراي عالي امنيت ملي وقت با جک استراو وزير خارجه وقت انگليس به ديدار و گفت‌وگو پرداخت. اما پس از قطع روابط دو کشور در سال‌هاي پاياني دهه هشتاد و طبق رايزني‌هاي سياسي بين مقامات دو کشور، اول شهريورماه 1394 فيليپ هاموند، وزير خارجه وقت انگليس با سفر به تهران سفارتخانه اين کشور را بازگشايي کرد. اما شايد طي اين سال‌ها مهم‌ترين ديدار مقامات عاليرتبه ايران و انگليس به ديدار شاهزاده بريتانيا و رئيس‌جمهور ايران در سال 82 بازگردد. جايي که شاهزاده چارلز وليعهد وقت بريتانيا در بهمن 82 و در واکنش به زلزله بم، به تهران سفر کرد و با حجت‌الاسلام سيدمحمد خاتمي رئيس‌جمهوري وقت ديدار داشت. سفر چارلز به ايران در سال 82، تنها سفر او به ايران بعد از انقلاب به شمار مي‌رود که در اين سفر ايران را کشوري بزرگ با تمدني بزرگ‌تر و کشوري در حال توسعه توصيف کرد. گفتني است با درگذشت اليزابت دوم ملکه انگليس شاهزاده چارلز سوم که پيش از اين وليعهدي بريتانيا را بر عهده داشت در سن 73 سالگي به پادشاهي بريتانيا رسيده است.