5 برابر شدن قیمت کاغذ در پنج سال

گزارش پیش‌رو با تکیه بر داده‌های رسمی و میدانی، مسیر قیمت در پنج ‌سال گذشته، اثراتش بر ناشران و کتاب‌فروشان و سناریوهای پیش روی بازار را واکاوی می‌کند.

بازار کتاب در ماه‌های اخیر، سرنوشتی مشابه با بازار سایر اقلام و محصولات تولیدی در کشور داشته و این مساله، نگرانی‌ها در حوزه فرهنگ مکتوب را افزایش داده است. این شرایط، حلقه‌های مختلف زنجیره‌ نشر را با مشکل مواجه کرده؛ مضاف بر اینکه از زمان شروع حملات نظامی به تهران از ناشر گرفته تا کتاب‌فروش با مساله کاهش فروش و مراجعه مواجه‌اند. به گفته‌ یکی از فعالان این چرخه که خواهان رسیدگی و حمایت از دست‌اندرکاران نشر در کشور است: «آن گروه از کتاب‌فروشان که باید در پایان ماه چک‌های خود به ناشران و شرکت‌های پخش را پرداخت کنند، با مشکل مواجه هستند.... متاسفانه صنف کتاب‌فروشان به اندازه‌ای ضعیف شدند که به فروش روز خود محتاج هستند؛ اینطور نیست که فکر کنید تا یک یا دو ماه پس انداز دارند و می‌تواند هزینه‌ها را تقبل کنند.» تداوم افزایش هزینه‌های تولید و در راس آن‌ها؛ قیمت کاغذ، آینده بازار کتاب را با مخاطرات جدی مواجه کرده است.

بازار کاغذ در تابستان ۱۴۰۴

کوتاه‌مدت بازار نشان می‌دهد که پس از اوج‌گیری اردیبهشت (۱٫۶۸ میلیون تومان) و یک دوره رکود نسبی خرداد، دوباره تب قیمت در تیرماه بالا رفت. فاصله نرخ بند ۷۰×۱۰۰ و ۶۰×۹۰ که در اوایل سال کمتر از ۴۰۰هزار تومان بود، اکنون به حدود ۴۰۰ تا ۴۵۰هزار تومان رسیده و حاشیه سود واردکنندگان را بیشتر کرده است. ناظران بازار می‌گویند شتاب اخیر هنوز به قیمت دفتر و کتاب در بازار خرده‌فروشی منتقل نشده، اما چرخه سفارش چاپخانه‌ها را کند کرده است. مجموعاً می‌توان گفت تیر ۱۴۰۴ نقطه‌ای است که بازار، سقف تازه‌ای برای کاغذ تحریر تعریف کرده و با مقاومت فروشندگان در برابر ریزش قیمت روبه‌روست.

اگر بخواهیم دامنه بررسی‌هامان را کمی عقب‌تر ببریم، با دو سال پرنوسان مواجه می‌شویم؛ یعنی از انتهای ۱۴۰۲ تا امروز. پایان سال ۱۴۰۳ با «ثبات نسبی» توصیف شد؛ در آخرین هفته اسفند نرخ بند ۷۰×۱۰۰ در بازه ۱٫۱ تا ۱٫۳ میلیون تومان قرار داشت. اما حذف تدریجی ارز نیمایی برای واردات، از فروردین ۱۴۰۴ سرعت رشد تازه‌ای به قیمت‌ها داد و تنها طی شش هفته میانگین بند به ۱٫۵ میلیون تومان رسید. هم‌زمان قیمت زینک، مرکب و چسب نیز ۱۵ تا ۳۰ درصد بالاتر رفت که هزینه تمام‌شده هر صفحه چاپ را به‌طور زنجیره‌ای افزایش داد. از منظری دیگر؛ اگر نمودار قیمت را از ابتدای ۱۴۰۱ تا امروز نگاه کنیم، سه پله جهشی کاملاً پیدا است: بند ۹۴۰ هزار تومانی خرداد ۱۴۰۱، بند ۱٫۳ میلیون تومانی اسفند ۱۴۰۲ و بند ۱٫۶ میلیون تومانی تیر ۱۴۰۴. برای درک شدت تورم باید به یاد آورد که فقط پنج سال پیش – بهار ۱۳۹۹ – همین بند ۷۰×۱۰۰ با قیمت ۲۵۵ تا ۳۱۰ هزار تومان معامله می‌شد. به بیان دیگر، هزینه اولیه تولید یک کتاب طی پنج سال بیش از پنج برابر شده است، آن هم در بازاری که درآمد سرانه فرهنگی رشد متناسبی نداشته است.

در یک نگاه کلی‌تر اما نمودار مسیر قیمت هر بند کاغذ تحریر ۷۰ گرمی (۷۰×۱۰۰) را از ۱۸ فروردین ۱۴۰۱ تا ۱۲ تیر ۱۴۰۴ نشان می‌دهد. همان‌طور که پیداست: بهار ۱۴۰۱ نقطه‌ی شروع جهش بود؛ تنها چهار روز بعد از تعطیلات نوروز، قیمت به حدود ۸۱۰ هزار تومان رسید. شهریور و به‌همن ۱۴۰۱ با عبور نرخ از سد یک میلیون، بازار وارد فاز نوسان حول ۱٫۲ میلیون تومان شد. اسفند ۱۴۰۲ نرخ میانگین ۱٫۲۷ میلیون تومان را ثبت کرد؛ رشد آرام ولی پیوسته نسبت به سال قبل. سال ۱۴۰۳ در پایان با رکورد ۱٫۶۵ میلیون تومان بسته شد. اردیبهشت ۱۴۰۴ اوج ۱٫۶۸ میلیونی را تجربه کرد، سپس خرداد به ۱٫۵۵ میلیون افت کرد و در ۱۲ تیر دوباره به حوالی ۱٫۶۲ میلیون تومان بازگشت. خط روند نشان می‌دهد که طی این بازه‌ سه‌ساله، قیمت تقریباً ۲× شده است؛ اما مهم‌تر، شیب افزایشی در ۱۴۰۳ و اوایل ۱۴۰۴ نسبت به آرامش نسبی ۱۴۰۲ بسیار تندتر است. اگر نقطه‌ اردیبهشت را یک «سقف موقتی» و افت خرداد را واکنش بازار به عرضه‌ی جدید و کاهش تقاضا بدانیم، تیک‌آپ دوباره‌ تیر می‌تواند زنگ هشدار دیگری برای ناشران باشد. اگر بازه‌ زمانی یا جزئیات بیشتری (مثلاً داده‌های ماهانه یا وزن‌بندی بر اساس گرماژهای دیگر) می‌خواهید، خبر بدهید تا نمودار را به‌روزرسانی کنم.

چرا کاغذ مدام گران می‌شود؟

تداوم سیر صعودی قیمت‌ها در بازار کاغذ، دلایل روشنی دارد که به اختصار به آنها خواهیم پرداخت: وابستگی وارداتی: بیش از ۷۰ درصد مصرف سالانه ۲۸۰ تا ۳۸۰ هزار تُنی کاغذ تحریر از مسیر واردات تأمین می‌شود؛ هر تلاطم ارزی، مستقیماً به فاکتور فروش اثر می‌گذارد. دوگانه ارزی و حذف یارانه: تا پیش از اواخر ۱۴۰۲، بخشی از کاغذ تحریر با ارز ۴۲۰۰ تومانی وارد می‌شد و گروهی دیگر با ارز نیمایی؛ حذف این شکاف و پایان تخصیص ارز ترجیحی در ۱۴۰۳ عملاً حاشیه اطمینان ناشران را از بین برد. جهش جهانی پالپ: از زمستان ۲۰۲۳ قیمت جهانی پالپ ۲۰ تا ۲۵ درصد بالا رفت و به تبع آن کاغذ تحریر در ایران نیز افزایش مشابهی را تجربه کرد. رفتار سوداگرانه: در دوره‌های جهش، بخشی از تجار به امید گرانی بیشتر اقدام به نگه‌داشت کالا می‌کنند؛ نمونه‌ای از این رفتار در موج ۱۳۹۹ گزارش شد که بند ۷۰×۱۰۰ به ۴۴۰ هزار تومان رسید.

تولید داخل؛ از آرزو تا واقعیت

احیای کارخانه چوب و کاغذ مازندران نماد اصلی سیاست خودکفایی است. ظرفیت اسمی این واحد از ۴ هزار تن به ۱۲۰ هزار تن افزایش یافته و قرارداد ۳۵ هزار تُنی با آموزش‌وپرورش برای کتاب‌های درسی منعقد شده است. هرچند این اعداد در نگاه اول چشمگیر است، اما هنوز کمتر از نیمی از نیاز بازار عمومی نشر را پوشش می‌دهد. چالش اصلی، تأمین پایدار چوب و نرخ بالای هزینه انرژی است که مزیت تولید داخلی را در مقایسه با واردات کاهش می‌دهد. کارشناسان تأکید می‌کنند تا زمانی که سیاست تثبیت نرخ ارز عملی نشود، سرمایه‌گذار نمی‌تواند تصمیم بلندمدت برای افزایش ظرفیت بگیرد.

نشر کتاب زیر تیغ گرانی کاغذ

اصلی‌ترین نهاده‌ تولید کتاب، کاغذ است اما قیمت کتاب، متاثر از هزینه‌های متعددی‌ست. اگر کمی به عقب برگردیم، بهار ۱۴۰۳ با کاهش ۲۷ درصدی عناوین کمک‌درسی و سقوط شمارگان ادبیات به متوسط ۶۰۶ نسخه همراه بود. در به‌همن همان سال میانگین شمارگان کل بازار ۹۰۸ نسخه اعلام شد؛ رقمی که نسبت به سال قبل ۹ درصد افت نشان می‌داد. در همین بازه، قیمت متوسط یک کتاب در حوزه کودک و نوجوان به ۱۰۶ هزار تومان رسید (رشد ۴۳ درصدی) و ارزش ریالی کل کتاب‌های منتشرشده ۳۰ میلیارد ریال افزایش یافت. در نتیجه، ناشران برای حفظ نقدینگی به تیراژهای «بسیار محدود» و چاپ دیجیتال روی‌آورده‌اند؛ چاپخانه‌ها نیز با سفارش‌های کوچک اما متعدد روبه‌رو هستند که بهره‌وری ماشین‌آلات افست را کاهش می‌دهد.

در این میان، سیاست‌های مدیریتی از سوی دولت که در مقاطعی با توزیع کاغذ بین ناشران و نظارت بر واردات همراه بود، نتوانسته‌است سهم چشمگیری در کنترل بازار کاغذ و کتاب داشته باشد. در چنین شرایطی؛ کارشناسان کتاب‌فروشی انقلاب می‌گویند خانواده‌ها بیش از پیش به سمت خرید کتاب دست دوم یا نسخه الکترونیکی می‌روند. بررسی قیمت سبد ثابت ۱۰ عنوان پرفروش کودک نشان می‌دهد که فاصله قیمت چاپ کاغذی و الکترونیکی در پایان ۱۴۰۳ به ۳٫۲ برابر رسیده است؛ شکافی که در ۱۳۹۹ فقط ۱٫۹ برابر بود. این تغییر به‌تدریج اکوسیستم نشر را دیجیتال‌محور می‌کند، اما هم‌زمان چاپخانه‌های سنتی و موزعان فیزیکی را در معرض ورشکستگی قرار می‌دهد.

چشم‌انداز نشر در یکسال آتی

اگر بخواهیم آینده بازار کتاب (کاغذ) را طی یک‌سال آتی، متصور شویم، عملا با سه سناریو مواجه خواهیم بود. 1- سناریوی خوش‌بینانه: تثبیت نرخ ارز در کانال ۶۵ هزار تومان و تداوم افزایش ظرفیت تولید داخلی به ۱۸۰ هزار تن می‌تواند قیمت بند ۷۰ گرم را تا پایان ۱۴۰۴ به محدوده ۱٫۳ تا ۱٫۴ میلیون تومان برگرداند. این دیدگاه بر پیش‌بینی کلی بازارهای ۱۴۰۴ استوار است که «سال پرچالش اما پر از فرصت» توصیف شده است. 2- سناریوی میانه: ادامه وضعیت فعلی سیاست‌گذاری ارزی و تولید، به معنای حفظ قیمت‌ها در بازه ۱٫۵ تا ۱٫۷ میلیون تومان است و بازار نشر ناگزیر به کوچک‌تر شدن تدریجی خواهد بود. و 3- سناریوی بدبینانه: تشدید تحریم‌ها یا جهش دیگر در قیمت جهانی پالپ می‌تواند بند کاغذ را به بالای دو میلیون تومان برساند؛ در این حالت، طبقه متوسط عملاً از خرید کتاب چاپی کنار می‌کشد و بازار به سمت نسخه‌های POD یا فایل دیجیتال سوق پیدا می‌کند.

با این اوصاف، خوب است که مدیران تصمیم‌گیرنده و ناشران با عنایت به سناریوهای مطرح شده، بیش‌ترین درایت و توجه را برای حفظ شرایط و کنترل آن به‌خرج دهند. خصوصا اینکه مدیران دولتی می‌توانند موارد زیر را به‌عنوان عوامل و راهکارهای تاثیرگذار، مدنظر داشته باشند:

تنوع‌بخشی به منابع واردات: کاهش تمرکز واردات از چین و اندونزی به ترکیه و روسیه می‌تواند ریسک عرضه را پایین بیاورد. بازنگری در یارانه کاغذ: جایگزینی یارانه مستقیم به ناشر با یارانه سوبسیدی به مصرف‌کننده (کارت اعتباری کتاب) از ایجاد رانت جلوگیری می‌کند. حمایت هدفمند از تولید داخلی: معافیت حداکثری مالیاتی برای سرمایه‌گذاری در خطوط تحریر و تضمین خرید دولتی (به‌ویژه کتاب‌های درسی) می‌تواند ضریب اطمینان پروژه‌ها را بالا ببرد. دیجیتالی‌سازی چرخه نشر: تسهیل نشر الکترونیکی و زیرساخت‌های حقوقی DRM بخشی از فشار تقاضا بر بازار کاغذ را جذب می‌کند. شفافیت داده: انتشار هفتگی قیمت رسمی بندهای پرمصرف، امکان سفته‌بازی را کاهش می‌دهد و شاخصی قابل اتکا برای تنظیم قراردادهای چاپ فراهم می‌آورد.

حرف آخر

بازار کاغذ تحریر در ایران طی پنج سال گذشته پنج برابر شده و در بهار ۱۴۰۴ به ایستگاه ۱٫۶ میلیون تومان رسیده است؛ جهشی که نه فقط ناشر و چاپخانه، بلکه فرایند تولید اندیشه در جامعه را هدف گرفته است. وابستگی ۷۰ درصدی به واردات، سیاست ارزی چندگانه و ظرفیت محدود تولید داخلی حلقه‌های یک زنجیر هستند. تا زمانی که این سه نقطه ترمیم نشوند، حتی در سناریوی میانه نیز بازار کتاب با رکود عمیق‌تری روبه‌رو خواهد شد. آینده نشر ایران ـ چه چاپی، چه دیجیتال ـ در گرو تصمیم‌های همین امروز درباره کاغذ است؛ تصمیم‌هایی که باید با شفافیت اطلاعاتی و مشارکت واقعی بخش خصوصی اتخاذ شود.