ایران در اندیشه پررنگ کردن نقش سیاسی بریکس

 این گزارش، به بررسی نقش‌آفرینی ایران در اجلاس اخیر بریکس، جایگاه این بلوک جدید سیاسی و اقتصادی در راهبرد کلان سیاست خارجی ایران و محکومیت جهانی حملات اخیر به ایران در این اجلاس می‌پردازد. 

*بریکس چیست و چرا مهم است؟

بریکس (BRICS) اتحادیه‌ای متشکل از کشورهای نوظهور اقتصادی شامل برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی است که هدف آن از منظر کشورهایی مانند ایران مقابله با هژمونی غرب و ایجاد توازن در نظم جهانی است. در سال‌های اخیر، کشورهای دیگری نظیر ایران، عربستان، مصر، اتیوپی و امارات نیز به این گروه پیوسته‌اند یا خواهان عضویت هستند. بریکس در سال‌های گذشته توانسته است جایگاهی تأثیرگذار در معادلات اقتصادی و سیاسی جهانی پیدا کند. برخی کارشناسان معتقدند با توجه به ظرفیت اقتصادی کشورهای عضو، بریکس به نوعی به آلترناتیوی برای نهادهایی چون G7 یا نهادهای تحت سلطه دلار در آینده تبدیل خواهد شد هر چند تا رسیدن به این مقصود و اتصال اقتصاد کشورهای عضو به هم و حتی انتخاب واحد پول یکسان در معاملات کشورها مسیر زیادی باقی مانده است. خصوصا که این روزها ترامپ با تهدیدهای تعرفه‌ای خود می‌کوشد عملا اجازه ندهد این کشورها به اقداماتی برای تحت شعاع قرار دادن دلار دست بزنند. از این رو برای ایران، پیوستن به بریکس یک دستاورد مهم در جهت عبور از تحریم‌ها، تقویت روابط، دور زدن سلطه دلار و همچنین برخورداری از حمایت‌های دیپلماتیک جهانی در مقابل فشارهای آمریکا محسوب می‌شود. عضویت دائم ایران در بریکس از مهر ۱۴۰۲ آغاز شد و جمهوری اسلامی تلاش کرده با دیپلماسی فعال، خود را به‌عنوان یکی از اعضای محوری این بلوک معرفی کند. به عبارت بهتر فعال شدن ایران در بریکس موجب شده است که آمریکا با دید تهدید به آن بنگردد و فعالیت‌های اعضای آن را به خوبی رصد کند. 

*پس‌زمینه سفر عراقچی

سفر عباس عراقچی به ریودو ژانیرو برای شرکت در هفدهمین نشست وزرای خارجه بریکس، در حالی صورت گرفت که چند روز پیش از آن، ارتش آمریکا با همراهی اسرائیل، حمله‌ای مستقیم به ایران انجام داد. این حمله با واکنش شدید مقامات ایرانی همراه شد و تهران اعلام کرد این حمله، ناقض آشکار قوانین بین‌الملل و تجاوز مستقیم به تمامیت ارضی ایران است. از این منظر تلاش‌های وزیر خارجه برای اعلام موضع اعضای بریکس در این اجلاس ستودنی بود. حضور عراقچی در این اجلاس، نشان‌دهنده یک استراتژی روشن در دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی بود. استفاده از تریبون‌های بین‌المللی برای طرح مظلومیت ایران و محکومیت صریح تجاوز آمریکا و اسرائیل به کشورمان و عدم توجه آنها به حقوق هسته‌ای ایران. همچنین تلاش شد تا حمایت سیاسی اعضای بریکس برای پاسخگویی به این تجاوزها جلب شود. 

* جهان ساکت نماند

عراقچی در سخنرانی رسمی خود در اجلاس بریکس، صراحتاً حمله اخیر آمریکا و اسرائیل را محکوم کرد و گفت: «ایران هدف تجاوز نظامی آشکار قرار گرفت؛ سکوت جهان در برابر این اقدام، مشروعیت نظام بین‌الملل را زیر سؤال می‌برد.» او تأکید کرد که ایران عضو مسئولیت‌پذیر جامعه جهانی است و انتظار دارد نهادها و دولت‌ها در برابر این نقض فاحش حقوق بین‌الملل واکنش نشان دهند. عراقچی همچنین از بریکس خواست که با صدایی واحد، تجاوزگری را محکوم و بر اصل عدم‌ مداخله و احترام به حاکمیت دولت‌ها تاکید کند. این مواضع با واکنش مثبت برخی اعضا از جمله روسیه، آفریقای جنوبی و برزیل همراه شد. حتی در بیانیه نهایی اجلاس، بندی گنجانده شد که افزایش تنش‌های نظامی و حملات یک‌جانبه به کشورهای مستقل را به‌صراحت رد می‌کرد. 

*دیدارهای حاشیه‌ای عراقچی

عراقچی در حاشیه اجلاس، با وزرای خارجه برزیل، روسیه، هند، ترکیه و آفریقای جنوبی دیدارهای جداگانه‌ای داشت. مهم‌ترین محورهای این دیدارها عبارت بودند از درخواست برای حمایت سیاسی از ایران در شورای امنیت، تأکید بر نقش بریکس در حل‌وفصل بحران‌های بین‌المللی بررسی راهکارهای توسعه همکاری اقتصادی و بانکی میان ایران و اعضای بریکس. عراقچی در دیدار با وزیر خارجه برزیل از موضع مثبت برزیل درباره حق ایران برای دفاع از خود و محکومیت خشونت استقبال کرد. 

ستون جدید سیاست خارجی ایران

دو دولت اخیر ایران یعنی دولت مرحوم رئیسی و دولت پزشکیان تیم وزارت خارجه هر دو دولت بریکس را به یکی از محورهای کلیدی سیاست خارجی ایران تبدیل کرده‌اند. این نگاه در دودولت در قالب سیاست کلی نگاه به شرق صورت گرفته است. اکنون نیز که آمریکا و اسرائیل به ایران حمله کرده و اروپایی‌ها نیز قصد دارند مکانیزم ماشه را علیه تهران فعال کنند. هدف ایران برای توسعه روابط سیاسی و اقتصادی خود با اعضای بریکس دو چندان شده است. خصوصا که با عضویت رسمی ایران در بریکس، انتظار می‌رود کانال‌هایی برای تجارت بدون دلار، سرمایه‌گذاری مشترک، استفاده از ارزهای ملی، و همکاری‌های علمی و امنیتی فعال شود. همچنین ایران امیدوار است از بستر بریکس برای شکستن انزوای تحمیلی غرب بهره گیرد. 

* از حاشیه به متن 

حضور فعال عراقچی در اجلاس بریکس، آن هم درست چند روز پس از حمله مشترک آمریکا و اسرائیل، نشانه‌ای از شتاب دیپلماسی چندجانبه ایران است. تهران دیگر نمی‌خواهد در نقش یک نهاد صرفا معترض در سازمان ملل باقی بماند، بلکه می‌کوشد از تریبون‌های جدید و بلوک‌های بدیل برای اثرگذاری در نظم جهانی بهره گیرد. در این چارچوب، بریکس نه تنها تریبونی سیاسی، بلکه بستری اقتصادی و ژئوپلیتیک برای ایران است. اگر تهران بتواند عضویت خود را به برنامه‌ریزی عملیاتی، تعامل اقتصادی و روایت‌سازی رسانه‌ای پیوند بزند، شاید برای نخستین‌بار بتواند از یک بلوک بین‌المللی به عنوان ابزار موثر در مواجهه با تهدیدات استفاده کند. حمله اخیر، هرچند ضربه‌ای سخت بود، اما فرصت خوبی برای نشان دادن مظلومیت ایران فراهم کرد کما اینکه اعضای گروه بریکس حمله آمریکا و اسرائیل به ایران را محکوم کردند. مواضع بریکس در محکومیت آن حمله، گرچه محتاطانه بود، اما می‌تواند نقطه شروعی برای دیپلماسی تهاجمی‌تر ایران در ساختن یک ائتلاف جهانی علیه زورگویی باشد. موردی که ایران در طول حدود 45 سال اخیر سیاست خارجه خود را بر آن استوار کرده است. حال باید دید اعضای بریکس هم تمایلی به این رویه دارند یا نه به نظر می‌رسد آنها از بریکس نه یک نهاد سیاسی در برابر غرب بلکه یک نهاد اقتصادی برای توسعه خود می‌خواهند. حال باید دید ایران تا چه اندازه می‌تواند بر روند بریکس در آینده اثر بگذارد.