وضعیت بحرانی دریای خزر | کاسپین به سرنوشت ارومیه دچار می شود؟

به گزارش آرمان ملی آنلاین، چهره ها و نخبگان دانشگاهی یکی از جدی ترین آسیبی که در پی کاهش تراز آب دریای خزر برای کشورهای منطقه به ویژه ایران مطرح می‌کنند، تهدید بر تجارت دریایی و تبادلات اقتصادی است.

 در روزهای اخیر کارشناسان مربوطه در خصوص جنبه‌های مختلف آسیب‌های موجود در خصوص کاهش تراز آب دریای خزر هشدارهایی ارائه دادند، اما نخبگان دانشگاهی در این امر بر این باورند که یکی از ابعاد کمتر پرداخته شده به آسیب های کاهش تراز آب خزر آسیب‌هایی است که به تجارت دریایی در این حوزه وارد می‌کند و اگر روند کاهشی تراز آب دریا خزر ادامه‌دار باشد تهدیدی جدی بر صادرات و واردات در بین کشورهای حاشیه خزر محسوب می شود.

نخبگان دانشگاهی ایران آسیب های موجود را برای کشورهای روسیه با توجه به عمق کم ساحل خزر در این کشور که بین چهار تا ۵ متر است، بیشتر می‌دانند. سازمان فضایی ایران با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای وضعیت سطح آب دریای خزر به عنوان بزرگترین دریاچه جهان را بررسی و کاهش سطح آب این دریا را تایید کرد.

براساس آمار مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر از کاهش ۲ متری سطح آب این دریا از سال ۱۳۷۵ تاکنون خبر داد و در سال گذشته سطح آب این دریا ۲۶ سانتی‌متر کاهش یافته است.

بر اساس مطالعه صورت گرفته در سال ٢٠١٧ مشخص شد که آب خزر تا سال ٢٠۵٠ پسروی خواهد داشت و این پسروی بنا به گفته کارشناسان به علت تغییرات اقلیمی است که احتمال افزایش هم دارد در حالی که حدود ۵۰ درصد پسروی دریایی خزر به سرعت تبخیر آب در آن بر می گردد و در صورتی این روند با این سرعت ادامه یابد ٢٠ تا ٢۵ درصد مساحت خزر در بخش شمالی که سواحل روسیه را شامل می شود، کاهش خواهد داشت.

نتایج این مطالعات همچنین نشان داده فقط در سال های ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰ سطح آب دریای خزر با کاهش حدود ۵۰ سانتیمتری مواجه بوده که این رخداد به عقب نشینی دریا از ۱۰ متر تا ۱۰۰ متر در سواحل مختلف منجر شده است.

مطالعات و اندازه گیری دقیق زمینی که در ایستگاه های شاخص ساحلی دریای خزر انجام گرفته این مساله سبب افزایش قابل توجه محدوده ساحلی در طول بیش از ۸۵۰ کیلومتر سواحل شمالی کشور شد و کارشناسان معتقدند : با تشدید روند کاهشی آب، شاهد پسروی بیشتر دریا و خروج بخش عمده ای از بستر دریا در آینده ای نه چندان دور باشیم.

با توجه به این رخداد طبیعی به تاکید کارشناسان ضرورت دارد در گام نخست به اهمیت موضوع حفاظت از حریم و بستر دریا و گام بعدی ضرورت دارد مسوولان دست اندکار نسبت به پیامد های ناشی از این پدیده توجه جدی و برنامه ریزی اصولی و اساسی داشته باشند.

ایجاد چالش در زیرساخت ها، کاربری های اقتصادی، اجتماعی، اختلال در روند فعالیت بنادر و دریانوردی، صید و صیادی، خشک شدن ذخایر آبی وابسته به دریای خزر (تالاب ها - خلیج ها) افزایش عرصه ساحل، دخل و تصرف انسانی به حریم دریا و اثرات منفی بر آبخوان های ساحلی از جمله اثرات عقب نشینی و کاهش تراز سطح دریای خزر از جمله تبعات منفی ناشی از عقب نشینی دریای خزر است.

تهدید برای تجارت دریایی خزر جدی است

عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل در این باره گفت که کاهش تراز آب دریای خزر یک تهدید جدی برای کشورهای حاشیه خزر می‌باشد و در صورت تداوم این رویه تا پایان قرن صدها کیلومتراز ساحل خزر از دست می رود.

«عزیر عابسی» در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: با توجه به عمق کم ساحل روسیه در پسروی بیشتر آب خزر بیشترین کشوری که زیان خواهد دید روسیه است و صدها کیلومتر از ساحل این کشور بدون استفاده خواهد شد.

وی اضافه کرد: عمق دریا خزر در کنار ساحل روسیه بین چهار تا پنج متر است و کاهش بیشتر تراز آب این دریا بسیاری از بنادر روسیه را از مدار تجارت خارج می‌کند.

این استاد دانشگاه همچنین بیان کرد که در حال حاضر به خاطر عمق کم ساحل ۷۰ درصد ظرفیت کشتی‌ها ی روسیه بارگیری می‌شود.

این استاد محیط زیست همچنین اظهار داشت که برخی از کشورها حاشیه خزر با بررسی سود و زیان و منافع مردم خود در خصوص حوزه آبریز کشور خود تصمیم می‌گیرند.

فوق دکتری مهندسی عمران- محیط زیست از آمریکا اضافه کرد: اگر روسیه به این نتیجه برسد که مصارف آبی که به خزر می‌ریزد در بالا دست فواید بیشتری برایش خواهد داشت از منافع تجارت خزر دست می‌کشد.

این چهره دانشگاهی بیان داشت: یکی از دلایلی که دریاچه ارومیه حال و روز خوشی ندارد آن است که کشاورزان در بالادست این دریاچه در حوزه آبریز کشاورزی می کنند و پول در می‌آورند و دیگر دریاچه ارومیه برای آنها اولویت نیست، بنابرین بر این اساس ماجرای کاهش تراز آب خزر هم می‌تواند همین داستان را داشته باشد.

علت اصلی کاهش تراز آب خزر چیست!؟

این استاد صاحب نظر در حوزه محیط زیست کشور گفت: علت اصلی کاهش تراز آب خزر به خاطر بهره‌برداری کشورها در آبریز خزر نیست بلکه شرایط اقلیمی، کاهش بارش در آبریز خزر، تبخیر آب دریا و الگوی باد که رطوبت را می‌برد، علت آن است.

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل در توضیح بیشتر کاهش آب دریای خزر بیان کرد: دریای کاسپین به عنوان بزرگترین پیکره آبی محصور در خشکی مشخصات یک اقیانوس کوچک جدا افتاده را دارا بوده که برای سالهاست از سایر اقیانوس های دنیا جدا شده است.

عابسی اضافه کرد: این پهنه عظیم آبی دارای مشخصات و اکولوژی منحصر به فرد خود بوده و از منظر تاثیرات اقلیمی و اکوسیستمی به طور مستقیم در پهنه های بزرگی از کره زمین تاثیرگذار می باشد لذا به دلیل ماهیت محصور خود همانند همه دریاچه های محصور در خشکی، نوسانات تراز آب در دریای کاسپین متاثر از ورودی های آن از طریق رودخانه و خروجی های آن ناشی از تفاوت میزان بارش و تبخیر از سطح دریا می باشد.

پیشینه تاریخی نوسانات آب خزر

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل اظهار داشت: در طول تاریخ تعادل نداشتن بین ورودی ها و خروجی های این پیکره آبی بارها به تغییرات سریع تراز آب دریا منتهی شده است که به عنوان نمونه تنها در صده گذشته که اندازه گیری مستقیم میدانی از سوی دستگاه های مستقر در ساحل از تراز آب دریای خزر در دسترس است، طی سالهای ١٩٣٠ تا ١٩٧٨، در کمتر از ٥٠ سال کاهش ترازی به میزان ۹.۳ متر در ارتفاع آب دریای کاسپین مشاهده شده است این کاهش تراز آب از سال ١٩٧٨ تا ١٩٩٤ طی کمتر از ١٧ سال به شرایط اولیه بازگشته و نزدیک به ٤ متر افزایش یافته است.

این دکتری محیط زیست در ادامه این را هم گفت که تغییرات سریع طی کمتر از یکصد سال گذشته به خوبی ماهیت نوسانات سریع تراز آب دریای خزر را نشان می دهد. نوساناتی که مشابه آخرین تجربه آن در اواخر دهه ١٣٦٠ شمسی به خسارات عظیمی به خانه ها و تاسیسات شهری مجاور سواحل جنوبی دریا منتج شده است.

وی گفت که طی دهه های اخیر این نوسانات با شدت مشابه ادامه داشته و در روندی معکوس به کاهش مجدد تراز آب دریای خزر از سال ٢٠٠٦ تاکنون منجر شده است.

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل بیان کرد که این کاهش متفاوت از افزایش آهسته تراز آب اقیانوس ها و دریاهای آزاد در سواحل جنوبی کشور، بسیار سریع بوده و فرصت بسیار محدودی برای هماهنگی طبیعت با آن فراهم ساخته است، مساله ای که به کوچک شدن خلیج گرگان و خشک شدن تالاب میانکاله در سالهای اخیر منجر شده است.

وی در ادامه اضافه کرد: اگر چه این نوسانات در تاریخ حداقل ١٨ هزار سال اخیر این دریا فرایندی تکرار شونده محسوب می گردد اما به نظر می رسد این بار به دلیل تاثیر حضور انسان و فعالیت های آن در حوزه های آبریز منتهی به دریای کاسپین، متفاوت از قبل بوده و ناشی از مداخلات انسانی و فرایند گرمایش جهانی زمین می باشد.

رودخانه ولگا تامین کننده ۸۰ درصد آب دریای خزر

این چهره دانشگاهی با بیان اینکه دریای کاسپین جریان ورودی به خود را از صدها رودخانه کوچک و بزرگ پیرامون دریافت می کند، افزود: رودخانه ولگا بزرگترین رودخانه اروپا و اصلی ترین منبع تامین آب این دریا می باشد که با میانگین دبی ٢٥٢ کیلومترمکعب به تنهایی بیش از ٨٠ درصد آب ورودی به این دریا را تامین می کند.

وی گفت که سایر رودخانه های بزرگ چون کورا با ١٥ کیلومترمکعب، ترک با ٨ کیلومترمکعب و سفید رود با ٤ کیلومترمکعب مجموعه کمتر از ٢٠ درصد آب این دریا را تامین می کنند. از این رو هرگونه تغییر در حوزه آبریز رودخانه ولگا اعم از تغییر الگوی کشت و توسعه سدسازی ها، انتقال احتمالی آب، ترسالی یا خشکسالی به تنهایی بر آینده نوسانات تراز آب دریای کاسپین تاثیرگذار است درحالیکه مجموع تغییرات در سایر رودخانه های ورودی، همگی با هم تاثیر بسیار کمی بر این دریا خواهند داشت.

دکتر عابسی که یکی از صاحبنظران حوزه دریا در کشورمی باشد، اظهار داشت: در سال های اخیر سدسازی های متعددی در حوزه های آبریز شمالی و جنوبی رودخانه های منتهی به این دریا برنامه ریزی و انجام گرفته است. حجم اولیه سدهای ولگا که در سالهای ١٩٣٠ تا ١٩٧٠ احداث شده اند، ١٧٥ کیلومترمکعب برآورد شده است که بعد از گذشت سالها و پرشدن با رسوبات حجم مفید آنها به ٨٠ کیلومترمکعب کاهش یافته است.

او این را هم گفت که با توجه به سدهای متعددی که در سایر رودخانه های منتهی به این دریا ساخته شده است، برآورد شده که حجم اولیه ای در حدود ٢١٢ کیلومترمکعب مخزن آب برروی رودخانه منتهی به این دریا ساخته شده است.

وی تصریح کرد: در حال حاضر حجم مفید مجموع این مخازن ١٠٢ کیلومترمکعب برآورد شده که بیانگرآن است که بخشی از آورد ٢٧٠-٣٣٠ کیلومترمکعبی ورودی به این دریا در حوزه آبریز مهار شده و امکان ورود به آن را نمی یابد.

وی گفت که بسیاری از این سدها از بیش از ٥٠ سال پیش در حوزه به خصوص آبریز شمالی فعال بوده و طی همان زمان بالا آمدن تراز آب دریای خزرمشاهده شده است، لذا به نظر می رسد این پارامترتنها پارامتر تاثیرگذار در تراز آب دریای خزر نبوده که به تنهایی علت نوسانات بیان کند.

فوق دکتری مهندسی عمران- محیط زیست از آمریکاخاطرنشان ساخت: با توجه به نقش تبخیر و بارش برسطح دریای خزر و تاثیر آورد سالانه رودخانه ولگا ناشی از خشکسالی یا ترسالی های این حوزه آبریز بزرگ به نظر می رسد پارامترهای اقلیمی در ورود و خروج آب به این حوزه بیش از پارامترهای انسانی تاثیرگذار بوده و عامل اصلی تاثیرگذار بر نوسانات آب دریای کاسپین باشند.

وی اضافه کرد: ازآنجا که تاکنون مطالعات عمیق و دامنه داری در سطح منطقه ای و بین المللی به دلیل عدم شفافیت در اشتراک گذاری داده های اقلیمی بخش شمالی دریای خزر برروی این دریا انجام نگرفته است اما مرور مطالعات انجام گرفته توسط دانشمندان ایرانی و روس بیانگر آن است که تاثیرات تغییر اقلیم و در پی آن کاهش میزان بارش و افزایش تبخیر در سطح دریای خزر و همچنین تغییر الگوی باد منطقه که باعث خروجی رطوبت تبخیر شده از سطح دریا به سمت عرض های شرقی آن شده است، عامل اصلی در وقوع شرایط حاضر می باشد.

این استاد دانشگاه این نکته را هم مد نظر قرار داد که مطالعات اخیر برروی سناریوهای محتمل ناشی از تغییرات اقلیمی تاثیر نوسانات شمال اقیانوس اطلس بر اقلیم حوزه های آبریزشمالی این دریا را آشکار ساخته است که می تواند با خشکسالی بیشتر این محدوده و کاهش بیشتر تراز آب دریا منتهی شود.

وی گفت: به نظر می رسد علی رغم دانسته های زیاد ما از دریای کاسپین به دلیل نا ایستا شدن شرایط اقلیمی و هیدرولوژیکی این محدوده ناشی از تاثیرات پدیده جهانی تغییر اقلیم، انجام مطالعاتی عمیق و هدفمند برای بررسی تاثیر تغییرات جهانی اقلیم بر آینده دریای کاسپین و تالاب های ساحلی آن ضرورتی حیاتی می باشد.

عابسی بیان داشت که پیرو کنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر معروف به کنوانسیون تهران امکان همکاری های دراز مدت کشورهای حاشیه و اشتراک گذاری داده های میدانی بیش از هر زمان دیگری ممکن شده است و لازم است ارگان های ذی ربط در کشور نسبت به ایجاد یک کارگروه متمرکز برای پیش بینی شرایط آینده این دریا اقدام کنند.

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل در خاتمه اظهار داشت: هر گونه فعالیت مهندسی و اصلاحی مشابه آنچه در تالاب میانکاله و خلیج گرگان انجام گرفته است تنها می بایست منوط به تصمیم گیری های متمرکز این کارگروه باشد تا از اقدامات مهندسی بدون مطالعه و بیهوده پرهیز شود.

بر این اساس اتحادیه دانشگاههای دولتی حاشیه دریای خزرمی تواند به طور علمی در حوزه دریای خزر نقش آفرینی کند.

این اتحادیه در سال ۱۳۷۵ هجری شمسی (۱۹۹۶ میلادی) با حضور رؤسای دانشگاه های گیلان، دانشگاه مازندران و دانشگاه علوم و منابع طبیعی گرگان از ایران، دانشگاه دولتی فنی آستراخان، دانشگاه دولتی داغستان، دانشگاه کالمیکیا از جمهوری فدراتیو روسیه، دانشگاه دولتی آتیرائو از قزاقستان و دانشگاه دولتی باکو از کشور آذربایجان تشکیل شد.

هم اکنون این اتحادیه دارای ۵۵ عضو متشکل از دانشگاه ها، پارک های علم و فناوری و موسسات تحقیقاتی می باشد.

نشست های مختلفی که هر ساله با حضور روسای دانشگاههای دولتی حاشیه دریای خزر در یکی از کشورها برگزار می شود یکی از اهداف نشست آینده را می توان بررسی و پیگیری کامل در راستای رفع کاهش تراز آب دریای خزر با حضور اساتید برجسته دانشگاههای صنعتی کشورها برگزار کرد تا در خصوص مشکلات و پیامدهای تاثیر گذار در کاهش تراز آب دریای خزر تصمیمات و راهکارهایی اتخاذ شود.