محک بازارهای فروش نفت در پساماشه

 بسیاری از کارشناسان بر این باور هستند که با توجه به تحریم‌های گسترده و طولانی پیشین، ایران راه دور زدن تحریم‌ها در این زمینه را می‌شناسد و بازارهای فروش نفت، هرچند محدود خود را حتی در صورت بازگشت تحریم‌های بین‌المللی، خواهد داشت. اما برخی نیز معتقدند، حتی با وجود حفظ مشتریان قدیمی فروش نفت ایران، به احتمال بسیار زیاد ایران باید تخفیفات بیشتری برای فروش به خریداران محدود نفت خود به ویژه کشور چین به عنوان اصلی‌ترین خریدار نفت ایران، بدهد که به این ترتیب ضررهایی را متحمل خواهد شد. 

به گزارش «آرمان ملی»، حسین مرادی کارشناس انرژی در این باره گفت: با وجود تاکید بسیار برخی از مسئولان مبنی بر رهایی از وابستگی به درآمدهای نفتی در سال‌های گذشته، ما همچنان صادرات نفت همواره یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد ایران به شمار می‌آید و قطعاً طی این سال‌ها، وابستگی کشور به درآمدهای نفتی قطع نشده است، بلکه با محدودیت در فروش آزادانه نفت و دریافت درآمدهای حاصل از آن، تامین درآمدهای دولتی و بودجه کشور با مشکلاتی روبه‌رو شده است و در این میان، بازگشت تحریم‌های بین‌المللی علیه تهران، این نگرانی را دوباره به سطح اول مباحث اقتصادی و سیاسی کشور آورده است. او افزود: در حالی که وزیر نفت ایران تأکید می‌کند مشکلی در روند صادرات نفت پیش نخواهد آمد، شواهد می‌گویند که دامنه خریداران به چند کشور محدود شده است؛ البته بر اساس شواهد هنوز کشورهایی چون؛ هند، چین و روسیه به عنوان مهم‌ترین شرکای ایران هنوز به عنوان مهم‌ترین بازیگران در این عرصه باقی‌ مانده‌اند. اما همچنان گمانه‌زنی‌های بسیاری در این باره وجود دارد که آیا تکیه بر این سه کشور می‌تواند محدودیت‌های رفتاری بر فروش نفت ایران اِعمال کند و آیا ایران باید همچنان به درآمدهای نفتی وابسته بماند یا به سمت راهبردهای تازه حرکت کند؟

تصویر فعلی صادرات نفت ایران

او افزود: با نگاهی به سال‌های گذشته و همزمان با خروج آمریکا از برجام، در می‌یابیم که، بسیاری از خریداران سنتی نفت ایران از بازار خارج شدند و برخی از کشورهای اروپایی، کره‌جنوبی و ژاپن خرید نفت از ایران را متوقف کردند و در این میان تنها چین، هند و روسیه به خرید خود ادامه داده‌اند و به این ترتیب بازار فروش نفت ایران کوچکتر از پیش شد. اما بر اساس اخبار اعلام شده؛ هند اخیراً محموله‌ای به ارزش 111 میلیون دلار از ایران خریداری کرده است و چین نیز با صراحت اعلام کرده که حتی در صورت بازگشت تحریم‌های جهانی باز هم خرید نفت از ایران را ادامه خواهد داد و از سوی دیگر، روسیه نیز با وجود رقابت انرژی در بازار جهانی، همچنان شریک راهبردی ایران در حوزه انرژی باقی مانده است. مرادی ادامه داد: این رویکرد نشان می‌دهد که هرچند بازار نفت ایران محدود شده است، اما فروش نفت ادامه دارد، اما بدیهی است که دامنه انتخاب خریداران کاهش یافته و قدرت چانه‌زنی آنها به شکل محسوسی افزایش یافته است. 

محدود شدن خریداران

او درباره پیامدهای محدودشدن انتخاب خریداران نفت برای ایران گفت: قطعاً وقتی تنها سه کشور عمده خریدار باقی بمانند، ایران برای حفظ بازار، امتیازاتی در قیمت و شرایط قراردادها ارائه می‌کند که این امر به معنای کاهش درآمد ایران از هر بشکه نفت هم هست. از سوی دیگر باید توجه داشت که شرایط ایجاد شده از محل تشدید تحریم‌ها و محدود شدن بازار فروش می‌تواند باعث وابستگی سیاسی و اقتصادی به چند کشور خاص شود و در نهایت این شرایط ممکن است استقلال تصمیم‌گیری را در برخی حوزه‌ها تحت تأثیر قرار دهد، چرا که چنانچه یکی از این کشورها بنا به ملاحظات سیاسی یا اقتصادی خرید خود را کاهش دهد، فشار مضاعفی بر اقتصاد وارد خواهد شد. به عبارتی، سبد خریداران محدود، ریسک آسیب‌پذیری را بالا می‌برد و باعث کاهش درآمدهای نفتی و تاثیرات جدی آن بر بودجه دولت می‌شود که بر نرخ ارز و تورم تأثیرگذار است و این مسأله می‌تواند زمینه‌ساز فشارهای اجتماعی و سیاسی در داخل کشور شود. 

گذشته و درس‌های آن

مرادی توضیح داد: البته ایران در دوره‌های گذشته نیز با محدودیت‌های مشابهی روبه‌رو بوده است. ایران در سال‌های اوج تحریم، با چالش کاهش فروش نفت به زیر یک میلیون بشکه مواجه شد و دولت ناچار گردید برای تأمین بودجه به روش‌های غیرشفاف مانند فروش غیررسمی و تهاتر روی آورد. این وضعیت علاوه بر کاهش درآمد، فساد و ناکارآمدی را تشدید کرد. در این راستا قطعاً ایران با توجه به این شرایط در گذشته می‌داند که اتکای صرف به نفت در شرایط محدودیت بازار، اقتصاد را در معرض خطرهای جدی قرار می‌دهد. این کارشناس در باره راهکار مقابله با مشکلات احتمالی در این باره در شرایط کنونی گفت: بدیهی است که ادامه صادرات نفت به کشورهایی که از پیش نیز خریدار نفت کشور بودند راهی غیرقابل تغییر است، این راهکار اگرچه امکان‌پذیر است، اما به احتمال زیاد در بلندمدت آسیب‌زا خواهد بود، چراکه قدرت این کشورها در تعیین قیمت و شرایط خرید افزایش می‌یابد، در این راستا ایران باید به دنبال خریداران از طریق غیررسمی باشد که مایلند به صورت پنهانی وارد معامله شوند که البته احتملاً پرریسک و شاید ناپایدار باشد، اما راهکاری مطلوب به نظر می‌رسد. او ادامه داد: در عین حال ایران باید با تنوع‌ بخشی به صادرات انرژی توانمندیهای خود را برای توسعه صادرات فرآورده‌های نفتی، گاز طبیعی، پتروشیمی و... در منطقه ازافزایش دهد و از این مسیر ضمن کاهش اثر تحریم، ارزش افزوده بیشتری برای اقتصاد ایجاد می‌کند. 

کاهش تاثیر نفت در اقتصاد 

مرادی اضافه کرد: مهم‌ترین و راهبردی‌ترین گزینه برای ایران، کاهش سهم نفت در اقتصاد است. در حقیقت توسعه صنایع غیرنفتی، صادرات غیرنفتی و جذب سرمایه در حوزه‌هایی مانند فناوری، گردشگری و... می‌تواند تا حد زیادی جایگزین درآمد نفت شود، البته در این میان نباید از سهم سیاست خارجی در این عرصه غافل شد چراکه حتی ادامه وضعیت کنونی یعنی محدود شدن به سه کشور خریدار، ارتباط مستقیم با وضعیت دیپلماسی ایران دارد. یعنی چنانچه روابط ایران با غرب همچنان متشنج باقی بماند، امیدی به بازگشت بازارهای اروپایی نیست، ولی هرگونه گشایش دیپلماتیک، می‌تواند به سرعت بازار نفت ایران را رونق دهد. در این بین کشورهای، چین و روسیه همواره از ایران حمایت کرده‌اند، اما باید توجه داشت که این حمایت‌ها عمدتاً بر مبنای منافع خود آنهاست، نه لزوماً بر اساس همگرایی استراتژیک. در نتیجه واقعیت این است که ایران نمی‌تواند صرفاً به فروش نفت به سه کشور چین، هند و روسیه دل ببندد. هرچند در کوتاه‌مدت این مسیر ادامه خواهد داشت، اما در بلندمدت پیامدهای سیاسی و اقتصادی خاص خود را خواهد داشت و در صورت وابستگی به درآمد نفتی در شرایط محدودیت بازار، آسیب‌پذیری کشور را افزایش می‌دهد و استقلال اقتصادی و سیاسی را زیر سؤال می‌برد. به این ترتیب، ایران ناگزیر است دو مسیر موازی را دنبال کند و در مرحله نخست، استفاده از ظرفیت همین بازارهای محدود برای تداوم درآمد نفتی در کوتاه‌مدت؛ حرکت به سمت اصلاح ساختار اقتصادی و کاهش اتکا به نفت را مدنظر داشته باشد و در درازمدت هم این رویکرد نیازمند برنامه‌ریزی جدی در حوزه سیاست‌گذاری اقتصادی، اصلاحات داخلی و بازنگری در روابط خارجی است، اما در نهایت اینکه ایران باید وابستگی خود را از اقتصاد نفتی جدا کند و به نظر می‌رسد هم اکنون توفیقی اجباری پیش آمده تا مسیری تازه بگشاید.