تغییر مسیر عربستان به‌سمت خاورمیانه

سال‌ها رقابت، بی‌اعتمادی و حتی درگیری‌های مستقیم و نیابتی میان کشورهای عربی و اسلامی، چهره‌ای پراکنده و شکننده از منطقه ساخته بود. این شکاف‌ها همواره فرصتی برای بازیگران فرامنطقه‌ای، به‌ویژه قدرت‌های غربی و اسرائیل، ایجاد می‌کرد تا با بهره‌گیری از اختلافات، نفوذ و حضور خود را تثبیت کنند. اما رخدادهای ماه‌های گذشته و به‌ویژه تجاوز مستقیم اسرائیل به خاک یکی از کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، به نقطه عطفی در بازاندیشی سیاست‌های منطقه‌ای تبدیل شده است. یکی از این موارد، حمله اسرائیل به مواضعی در دوحه، قطر بود که واکنش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی گسترده‌ای را در پی داشت. هم‌زمان، کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، مخصوصا عربستان سعودی، در حال بازتنظیم اتحادها و سیاست‌های خارجی خود می‌باشند. در دهه‌های اخیر، کشورهای عربی حوزه خلیج فارس هر کدام با رویکردی متفاوت به مسائل امنیتی و سیاسی پرداخته بودند. برخی به سوی عادی‌سازی روابط با اسرائیل رفتند و برخی دیگر تلاش کردند با تکیه بر قدرت‌های بزرگ مانند آمریکا و اروپا، امنیت خود را تضمین کنند. در سوی دیگر، اختلافات ریشه‌دار با ایران نیز بُعد تازه‌ای به بحران‌های منطقه‌ای می‌داد و مسیر هرگونه همگرایی را دشوار می‌ساخت. با این حال، تجربه‌های پرهزینه جنگ‌ها، تحریم‌ها و تهدیدات امنیتی، به تدریج این واقعیت را آشکار کرد که هیچ کشوری در منطقه به‌تنهایی قادر به مدیریت تهدیدات پیچیده و متغیر نیست. در ادامه این گزارش به تغییرات منطقه و آینده نزدیکی کشورها در برابر اسرائیل خواهیم پرداخت. در این مورد بیشتر می‌خوانید.

تاثیر حمله به قطر

در تاریخ ۱۹ شهریور، اسرائیل عملیاتی انجام داد که طی آن چند موشک هوابرد به منطقه‌ای در دوحه قطر شلیک شد. این حمله در حالی صورت گرفت که مذاکرات آتش‌بس و طرح تبادل اسرا در جریان بود. این حمله به معنای نقض حاکمیت کشوری تلقی شد و کشورهای منطقه، به‌ویژه قطر، اعتراضات سیاسی و دیپلماتیک شدید ابراز کردند. اجلاس عربی- اسلامی اضطراری در دوحه برگزار شد و حمله به‌عنوان «تروریسم دولتی» محکوم شد. همچنین این حادثه شکاف در باور سنتی کشورهای منطقه را آشکار کرد؛ باوری که حضور پایگاه‌ها و نیروهای آمریکایی را ضامن امنیت می‌دانست. کم‌کاری آمریکا در ممانعت یا پیشگیری از این حمله، تردیدهای عمیقی ایجاد کرده است و باعث تغییر میسر سیاست‌های منطقه‌ای خواهد شد.

کاهش اعتماد اعراب به غرب

حمله به قطر بدون ممانعت یا واکنش آمریکا، پرسش‌های جدی درباره تعهد واقعی واشینگتن به حفاظت از متحدانش در منطقه برانگیخت. در حالی‌که برخی کشورهای عربی در چارچوب «پیمان ابراهیم» تلاش داشتند رابطه‌ای جدید با اسرائیل بسازند، این حمله نشان داد که اسرائیل ممکن است بی‌اعتنا به مرزها و حاکمیت ملی کشورها عمل کند. این موضوع باعث افزایش شک و تردید در میان افکار عمومی و رهبران سیاسی عرب شد. پیمان ابراهیم که از سال ۱۳۹۹ آغاز شده بود، در حال حاضر با چالش‌های جدی روبه‌رو است. محبوبیت آن در میان مردم کاهش یافته و اعتبار آن نزد دولت‌ها کم‌رنگ‌تر شده است.

نقشه جدید عربستان

عربستان سعودی و پاکستان اخیراً یک پیمان دفاعی مشترک راهبردی امضا کردند. بر اساس این توافق، اگر به یکی از دو کشور حمله شود، آن حمله علیه دیگری هم تلقی خواهد شد. این اتفاق در شهریور ۱۴۰۴ به وقوع پیوست. این پیمان نه تنها نشان‌دهنده تعمیق همکاری نظامی بود، بلکه پیام روشنی به اسرائیل و دیگر بازیگران فرامنطقه‌ای داد. همچنین این توافق می‌تواند اقتصاد پاکستان را با صادرات تسلیحات و سرمایه‌گذاری سعودی تقویت کند. همچنین عربستان سعودی و ایران در ادوار اخیر با میانجیگری چین روابط دیپلماتیک خود را بازسازی و سفارتخانه‌ها را بازگشایی کردند و توافقاتی برای کاهش تنش‌ها به امضا رساندند. عربستان در حال حرکت به سمت تنوع در اتحادهای امنیتی است؛ کاهش اتکای صرف به آمریکا و تثبیت موقعیت به عنوان یک قدرت منطقه‌ای مستقل. این نشان می‌‎دهد که کشورهای عرب حوزه خلیجفارس در حال حرکت به سمت سیاست‌های امنیتی مستقل‌تر هستند. باید به این نکته هم اشاره کنیم که همکاری عربستان با پاکستان و بهبود روابط با ایران نشانه همین تغییر است. با بهبود روابط با عربستان، ایران می‌تواند در موقعیتی تازه برای کاهش تنش‌های منطقه‌ای قرار گیرد. توجه داشته باشید که اگر اسرائیل همچنان به عملیات نظامی فرامرزی ادامه دهد، احتمال شکل‌گیری همکاری‌های نظامی گسترده‌تر میان عربستان، پاکستان و حتی ایران افزایش می‌یابد. عربستان سعودی با امضای پیمان دفاعی با پاکستان و بهبود روابط با ایران در حال ترسیم نقشه جدیدی برای امنیت منطقه‌ای است؛ نقشه‌ای که کمتر به آمریکا متکی است و بیشتر بر همکاری‌های منطقه‌ای و احترام به حاکمیت کشورها تأکید دارد.

همه در برابر اسرائیل

این روند نوظهور، فراتر از یک اتحاد صرفاً نظامی است. کشورها به اهمیت دیپلماسی فعال، گفت‌وگو و مصالحه در کنار همکاری‌های دفاعی پی برده‌اند. نزدیکی عربستان با ایران، امضای توافقات امنیتی با پاکستان و بازنگری برخی دولت‌های عربی در سیاست‌های پیشین نسبت به اسرائیل، همه نشانه‌هایی از تغییر یک الگوی تاریخی است. به نظر می‌رسد منطقه در آستانه ورود به مرحله‌ای قرار دارد که برای نخستین بار پس از سال‌ها، رویکرد همگرایانه جایگزین اختلافات فرسایشی می‌شود و این بار، محور این اتحاد، نه فشارهای خارجی، بلکه احساس ضرورت مشترک برای مقابله با تهدید اسرائیل است.