نظریه‌های رمان، رمان از نگاهی موشکافانه

به واقع اینها همگی سوال‌هایی هستند که می‌تواند پیرامون رمان در ذهن هر خواننده‌ای که دغدغه ادبیات داشته باشد شکل بگیرد. واضح و مبرهن است که رمان هم که گونه ای مهم از ادبیات را شامل می شود مسیری بس طولانی و البته ناهموار را تا به امروز طی کرده است و دوره‌های متفاوت زیادی را از سر گذرانده است. رمان نوعی داستان بلند است که در قالب نثر نوشته می‌شود و می‌تواند یک یا چند ژانر را در بربگیرد. همانطور که می دانیم در سده 18 میلادی کلمه رمان بیشتر برای اشاره به قصه‌های کوتاه در مورد عشق و توطئه به کار می رفت. اما در دویست سال اخیر رمان تبدیل به یکی از مهم‌ترین اشکال ادبی شده است که به سختی می توان گفت طرفداری ندارد و یا قشر دنبال کننده آن در اقلیت هستند.

نظریه‌های رمان از رئالیسم تا پسامدرنیسم شاید اولین کتابی بود که می‌توانم بگویم به تمام این سوالات با دقت نظر و از نگاه فنی و منتقدانه پاسخ داده بود. کتاب نوشته دیوید لاج، ایان وات، دیوید دیچز و ... با ترجمه حسین پاینده است که توسط نشر نیلوفر به چاپ رسیده است. دیوید لاج نویسنده و متنقد ادبی اهل بریتانیاست و استاد ادبیات انگلیسی در دانشگاه بیرمنگام. البته این کتاب که یکی از نویسندگان مهم آن لاج است و لاج هم از جمله مشهورترین تفسیر کنندگان نظریه رومن یاکوبسن ، شاید تا همین جایش حق مطلب را ادا کرده باشد. کتاب، نظریه‌های رمان و اصلی ترین موضوعات ورویکردها در خصوص رمان و عناصر مختلف آن را مورد تجزیه و تحلیل فنی قرار داده است.«... بسیاری از پرسش‌های عام که احتمالا برای علاقه‌مندان به رمان نویسان پیشگام قرن هجدهم و آثار آنها مطرح است، هنوز پاسخ کاملا قانع کننده‌ای نیافته است. پرداختن به سوال‌های جامع همواره دشوار است و پاسخ دادن به آنها بسیار دشوار تر...»

فصل اول کتاب با عنوان «طلوع رمان» نوشته ایات وات، نویسنده و منتقد انگلیسی، به موضوع رمان و مسئله رئالیسم می پردازد. در این فصل نویسنده به بررسی زمینه‌های فلسفی ، عناصر پیرنگ، اصولا توصیف رئالیستی بودن رمان ، شخصیت‌ها، مکان‌ها و زمان‌ها به شکلی متبحرانه می‌پردازد و خواننده را با سوال‌هایی که جواب ها را تا حدودی برایش مرتفع کرده است آشنا می‌سازد. خواننده بعد از آن با نظریه‌های رمان از نگاه جان هلپرین آشنا می شود که به زعم من نگاهی نو و متجددانه به مسئله رمان و فراگیر شدن آن در ادبیات امروز داشته است و مبانی نظری آن را بررسی کرده است. ریمون ویلیامز در فصل بعدی کتاب به بررسی رئالیسم و رمان معاصر می پردازد و من به شخصه فکر می کنم که خواننده در این بخش به مکثی اندک برسد و جان کلام را با اندیشه و فکر بیشتری بخواند. ویلیام در این بخش تحول رئالیسم را در قرن بیستم به زیبایی توضیح داده است و با نگاهی موشکافانه ارکان آن را مورد نقد و بررسی قرار داده است. در نوشته های فصل‌های بعد نیز بیشتر از پیش با رمان‌های قرن بیستمی رو‌به رو می شویم. قرن بیستم که به زعم من می شود آن را جزو دوره‌های طلایی رمان نویسی به حساب آورد و جایگاه مستحکم آن را به خوبی در ادبیات لمس کرد. درون مایه‌های مختلفی در این دوران به رمان و رمان نویسی اضافه شدند و نویسندگان جدیدی هم به این عرصه معرفی گردیدند. در جستاری از آرنولد کتل به رمان مدرن می‌رسیم و از آن بحث می کنیم. «... توجه به سیلان ذهن و تداعی افکار در ذهن منفرد ناگزیر منجر به تاکید بر تنهایی ذاتی فرد شد زیرا هر ذهنیتی منحصر به فرد و جدا از سایر اذهان است. اگر دنیای واقعی که در آن زندگی می کنیم همین دنیای منحصر به فرد و شخصی ذهن خودمان باشد اگر ارزش های عمومی که در جامعه مجبوریم در حرف مدافعش باشیم ارزش هایی حقیقی نیستند که به شخصیت ما معنا ببخشد آن گاه همگی محکومیم در زندان ذهنیت تفهیم ناشدنی مان به زندگی ادامه بدهیم...»

در فصول بعدی پیتر فاکنر و هنری جیمز به ادبیات مدرن می رسند و مقدمه‌های مدرنیسم را در ادبیات مورد بررسی قرار می‌دهند. گذار ادبیات از آن سبک سنتی به مدرن خود فراز و نشیب هایی داشته است که خواننده با سیر و سلوک در آن رمان را شاید بهتر از حالا بشناسد. و در نهایت به نقد و کنکاش حول محور ادبیات پسامدرنیستی به قلم دیوید لاج می رسیم. دیوید لاج در این فصل خواننده را در رویارویی نزدیک با مفاهیمی چون تناقض ، جا به جایی، عدم انسجام ، بی قاعدگی ، زیاده روی و اتصال کوتاه قرار می دهد. به زعم من نگاهی این چنین موشکافانه از وسعت دید چندین نویسنده و منتقد، این کتاب را به مجموعه‌ای همسو با کنش ها و واکنش های متفاوت از نظریه ها تبدیل کرده است که خواننده در آن به پایان بندی ای جامع و کامل از ایده ها می رسد و می تواند همواره آن را نگاهی متفاوت به رمان تلقی کند.

مریم طباطبایی‌ها

نویسنده و منتقد