شاهنامه؛ از نظم تا نثر

شاهنامه مهم‌ترین کتاب ادبیات فارسی است که در خانه هر ایرانی و فارسی‌زبان در هر گوشه از دنیا می‌توان آن را یافت. از همین باب است که از همان زمان سرودن شاهنامه تا به امروز، این کتاب، سینه به سینه، کتاب به کتاب، پیش آمده تا در جهان امروز، که به شکل‌های مختلف و در مدیاهای گوناگونان از سینما و تئاتر و اپرا تا موسیقی و دیگر اشکال هنری، برای طیف‌های مختلف سنی و اجتماعی منتشر می‌شود.

شاهنامه به نثر یکی از مهم‌ترین شکل‌های خوانش شاهنامه است. به دلیل اینکه شعر بخشی از کارکرد رسانه‌ای خود را از دست داده، هم اینکه خوانش شعر به ویژه متن‌هایی مثل شاهنامه در حوصله نسل جوان امروز نمی‌گنجد، بنابراین نیاز به برگردان شاهنامه به نثر موجب شده تا برخی از ادبا به این کار روی بیاورند.

در زمینه کودکان، یکی از درخشان‌ترین کارها در به نثر برگردان شاهنامه، متنِ م. آزاد شاعر فقید معاصر است. این مجموعه چند جلدی با نثر پاکیزه م. آزاد تصویری درخشان از قصه‌های شاهنامه برای کودکان و نوجوانان فراهم می‌کند. به‌جز این، متن‌های دیگری هم از قصه‌های شاهنامه صورت گرفته، از مهم‌ترین آنها می‌توان به این دو مورد اشاره کرد: مجموعه چهارجلدی شاهنامه به نثر، علی شاهری، نشر چشمه، و مجموعه دوازده جلدی شاهنامه به نثر، آتوسا صالحی، نشر افق. در همین زمینه، مسعود خیام و مصطفی جمشیدی نیز، شاهنامه به نثر را برای جوانان انجام داده‌اند.

در طول سال‌های اخیر، شاهنامه به نثر برای بزرگسالان به شکل و شمایل‌های بسیاری صورت گرفته است. از برگردان دکتر میرجلال‌الدین کزازی و ناهید فرشادمهر که دکتر الهی قمشه‌ای بر آن مقدمه نوشته، تا برگردان‌های دکتر محمد دبیرسیاقی، کاوه گوهرین، ایرج گلسرخی، و لیلا سادات عبدلوند.

از بین همه برگردان‌هایی که در طول این دو سه دهه به نثر شده، برگردان دکتر میترا مهرآبادی در نشر روزگار کامل‌ترین و بهترین برگردان به نثر است. این کتاب به روش دقیق علمی و آکادامیک فراهم آمده و حاصل تلاش مستمر و مدام و چندین‌ساله دکتر میترا مهرآبادی استاد برجسته دانشگاه فردوسی خراسان است. کاری او در این اثر سه جلدی به انجام رسانده، بی‌تردید کار سترگ و شایسته و ماندگار در ادبیات فارسی است. این کتاب نخستین‌بار به‌صورت کامل در سه جلد در سال 1379 منتشر شد و از همان زمان مورد استقبال قرار گرفت و تا به امروز پنج‌بار تجدید چاپ شده است.

دکتر میترا مهرآبادی خود در مقدمه کتاب می‌نویسد: «اگر چه پیش از این اندک کارهایی در این باب انجام شده بود، لیک تمامی آنها کاری به فراخور سلیقه هر نویسنده، متفاوت؛ و با کاستی‌ها و افزودنی‌های بسیار و دخالت‌دادن نظرات شخصی خود در ضمن متن، و اغلب به صورت خلاصه و گزیده و به‌طور کلی شامل چند بخش از شاهنامه بوده و هرگز خواننده نمی‌توانست آن را به عنوان برگردان تمامی شاهنامه فردوسی با رعایت اصول امانت‌داری نسبی علمی بداند. لیک اثر حاضر شامل تمامی متن شاهنامه فردوسی است که به نثر برگردانده شده است.»

از ویژگی‌های این کتاب می‌توان به این موارد اشاره کرد: توضیحات مشروحی که به صورت زیرنویس و به‌طور مجزا در متن آمده است و روایات حکیم فردوسی با اخبار مورخان اسلامی و نیز با کتب دینی پارسیان که از آن به سنت تعبیر می‌شود، مقایسه گردیده و در این راه تنها از بیش از صد کتاب بهره برده شده. صحیح‌ترین شیوه ذکر اسامی مختلف به همراه ضبط‌های مختلف آن اسامی در کنار آوانگاری‌های آنها، مقابله با تواریخ سال‌های ذکرشده در شاهنامه با روایات مختلف دیگر، توضیحات ویژه پیرامون نقاط جغرافیایی مذکور در شاهنامه و توضیحات مشروح بسیاری که در باب نکات مختلف تاریخی در جای‌جای آمده، از ویژگی‌های تحشیه این اثر است.

ویژگی مهم دیگر کتاب، این است که تمامی شاهنامه فردوسی به نثر برگردانده شده است. (به غیر از زیرنویس‌ها)، واژه بیگانه اعم از عربی، ترکی یا زبان‌های دیگر در متن وجود ندارد و متن کتاب، کاملا به پارسی سره است و این کاری است که با جسارت، برای نخستین‌بار در عصر حاضر انجام شده است. در این برگردان، نسخه اساس، نسخه ژول مل قرار گرفته شده، اما با نسخ بروخیم، مسکو و بایسنقری نیز مقابله شده است.

شاهنامه پس از هفت قرن، نه‌تنها حماسه ساکنان ایـــران، بلکه حماسه بشر از دیروز تا امروز است؛ از هـــمین باب است کـه باید در هر زمان و در هر سنی به آن رجوع کرد برای بازخوانی انسانِ ایرانی در تمامی اعصار.