نرخ جدید جریمه‌های تخلفات رانندگی

پلیس راهنمایی و رانندگی به‌تازگی نرخ‌های جدید جرائم رانندگی را اعلام کرده است: از ۱۰۰ هزار تومان برای توقف در محل ممنوع تا ۱.۵ میلیون تومان برای رانندگی در حالت مستی یا مصرف مواد روان‌گردان. این ارقام، گویی هشداری جدی به رانندگان است که قانون سخت‌گیرتر شده است. اما پرسش اینجاست: در کشوری که تورم بالای ۴۰ درصد دارد، این جریمه‌های سنگین تا چه حد می‌توانند تخلفات رانندگی را کاهش دهند؟ آیا این اعداد، تنها شوکی موقت‌اند یا می‌توانند جاده‌های ما را ایمن‌تر کنند؟ 

برای درک بهتر، ابتدا نگاهی به نرخ‌های جدید بیندازیم: سبقت غیرمجاز در جاده‌های دوطرفه ۷۰۰ هزار تومان، عبور از چراغ قرمز ۴۰۰ هزار تومان، حرکت با دنده عقب در آزادراه‌ها و بزرگراه‌ها ۵۰۰ هزار تومان، رانندگی در حالت مستی یا مصرف مواد روان‌گردان ۱.۵ میلیون تومان، تجاوز از سرعت مجاز (بیش از ۳۰ تا ۴۰ کیلومتر) ۲۵۰ هزار تومان، عبور از ورود ممنوع ۲۵۰ هزار تومان، توقف در محل ممنوع ۱۰۰ هزار تومان، دور زدن در محل ممنوع ۳۰۰ هزار تومان، استفاده از تلفن همراه در سرعت بالای ۶۰ کیلومتر ۴۰۰ هزار تومان، مخدوش کردن پلاک خودرو ۷۰۰ هزار تومان، نبستن کمربند ایمنی در بزرگراه ۱۵۰ هزار تومان و بوق زدن نامتعارف یک میلیون تومان.

برای محاسبه میانگین این ۱۳ جریمه، مجموع آن‌ها (۷.۷۵ میلیون تومان) را بر تعدادشان تقسیم می‌کنیم. نتیجه، میانگینی حدود ۵۹۶ هزار تومان است. این عدد نشان می‌دهد که جریمه‌ها به‌طور متوسط سنگین‌تر از گذشته‌اند. اما وقتی درآمد متوسط خانوارهای ایرانی (حدود 28 میلیون تومان در ماه، طبق گزارش‌های مرکز آمار) را در نظر می‌گیریم، این جریمه‌ها برای برخی رانندگان  مثلا قشر متوسط می‌توانند بازدارنده باشند، اما برای قشر کم‌درآمد، مانند رانندگان تاکسی، باری سنگین به حساب می‌آیند.

 جریمه‌های سنگین: بازدارنده یا نابرابر؟

از منظر جامعه‌شناسی، افزایش جریمه‌ها را می‌توان با ایده‌ای بررسی کرد که می‌گوید افراد پیش از تخلف، هزینه و فایده آن را می‌سنجند. مثلا جریمه ۷۰۰ هزار تومانی سبقت غیرمجاز ممکن است راننده‌ای را که عجله دارد، وادار کند دوبار فکر کند. اما در جامعه‌ای مانند ایران، که شکاف طبقاتی عمیقی دارد، این جریمه‌ها تأثیر یکسانی بر همه ندارند.

اینجاست که جریمه‌ها، به‌جای کاهش تخلفات، گاهی به ابزاری برای فشار بر قشرهای ضعیف‌تر تبدیل می‌شوند.علاوه بر این، فرهنگ رانندگی در ایران تحت تأثیر عواملی مثل ترافیک سنگین (با بیش از ۴ میلیون خودرو در تهران) و عادت‌هایی مثل بوق زدن است. این عادت‌ها، که گاهی بخشی از ارتباط روزمره رانندگان‌اند، با جریمه به‌تنهایی تغییر نمی‌کنند.

مثلا، جریمه یک‌میلیون تومانی برای بوق زدن نامتعارف ممکن است در کوتاه‌مدت اثر کند، اما بدون آموزش و تغییر هنجارهای اجتماعی، رانندگان دوباره به رفتارهای قدیمی برمی‌گردند. تجربه کشورهای دیگر مثل آلمان نشان می‌دهد که جریمه‌های بالا وقتی با آموزش و زیرساخت‌های مناسب (مثل حمل‌ونقل عمومی کارآمد) همراه شوند، تا ۲۵ درصد تخلفات را کم می‌کنند. اما در ایران، نبود این زیرساخت‌ها کار را سخت‌تر می‌کند.

 تورم ۴۰ درصدی: کابوس جریمه‌ها

تورم بالای ۴۰ درصد در ایران، بزرگ‌ترین دشمن جریمه‌های جدید است. وقتی ارزش پول هر سال این‌قدر افت می‌کند، جریمه ۷۰۰ هزار تومانی سبقت غیرمجاز در عرض یک سال به ارزش واقعی حدود ۴۹۰ هزار تومان می‌رسد. این یعنی رانندگان به‌تدریج احساس می‌کنند جریمه‌ها «ارزان» شده‌اند و دیگر ترسی از آن ندارند.

این پدیده که در کشورهای با تورم بالا مثل ونزوئلا دیده شده، باعث می‌شود اثر بازدارندگی جریمه‌ها در کمتر از ۶ ماه کمرنگ شود. رانندگان، به‌ویژه جوان‌ترها که ۴۰ درصد تصادفات را رقم می‌زنند، شروع به «محاسبه ریسک می‌کنند که آیا پرداخت جریمه ارزش سرعت بیشتر یا رد کردن چراغ قرمز را دارد؟»

از منظر روانشناسی اجتماعی، این موضوع بدتر هم می‌شود. وقتی رانندگان در ترافیک‌های طاقت‌فرسا و خیابان‌های شلوغ احساس ناامیدی می‌کنند، جریمه‌ها را نه به‌عنوان ابزار ایمنی، بلکه به‌عنوان فشار اقتصادی می‌بینند. این حس، که روانشناسان آن را «ناامیدی آموخته‌شده» می‌نامند، باعث می‌شود برخی قوانین را نادیده بگیرند. مثلا، جریمه ۴۰۰ هزار تومانی استفاده از تلفن همراه ممکن است در ابتدا راننده‌ای را بترساند، اما وقتی او می‌بیند دیگران هم این کار را می‌کنند و جریمه‌ها به‌سرعت ارزش خود را از دست می‌دهند، انگیزه رعایت قانون کم می‌شود.

جریمه به‌تنهایی کافی نیست

افزایش جریمه‌ها، با میانگین ۵۹۶ هزار تومان، در کوتاه‌مدت شاید چند درصد تخلفات را کم کند، اما بدون اصلاحات عمیق‌تر، این اثر به‌زودی محو می‌شود. برای تأثیر واقعی، باید چند کار را همزمان انجام داد: اول، جریمه‌ها باید با تورم تنظیم شوند تا ارزش‌شان ثابت بماند.

دوم، آموزش‌های رانندگی و کمپین‌های عمومی (مثل تبلیغ در رسانه‌ها) باید فرهنگ رعایت قانون را جا بیندازند. سوم، ارائه مشوق‌هایی مثل تخفیف بیمه برای رانندگان قانون‌مدار می‌تواند انگیزه ایجاد کند. در نهایت، بهبود زیرساخت‌ها، مثل افزایش خطوط مترو یا کاهش ترافیک، از فشار روانی رانندگان کم می‌کند.

جریمه‌های جدید رانندگی، با میانگین حدود ۶۰۰ هزار تومان، گامی برای افزایش ایمنی جاده‌هاست، اما در برابر تورم ۴۰ درصدی و مشکلات فرهنگی و زیرساختی، مثل شمعی در باد است. برای اینکه خیابان‌هایمان امن‌تر شوند، باید جریمه‌ها را با آموزش، مشوق‌ها و زیرساخت‌های بهتر ترکیب کنیم. در غیر این صورت، این اعداد بزرگ فقط روی کاغذ می‌مانند و رانندگان، چه فقیر و چه غنی، به راه خود ادامه می‌دهند.