سایه سیاسی‌کاری بر جایگاه حقوقی آژانس

این هشدار مسبوق به سابقه است. زمانی که حسن روحانی ریاست جمهوری و دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی را در دست داشت، در واکنش به رفتارهای متناقض اروپا و آمریکا، هشدار داده بود اگر پرونده ایران بار دیگر به شورای امنیت ارجاع داده شود، از NPT خارج خواهد شد. این تهدید هنوز روی میز تهران قرار دارد و با توجه به فضای کنونی، سناریو واکنش متقابل ایران چندان دور از ذهن نیست.

*قطعنامه انتقادی

با وجود فشار فزاینده سه کشور اروپایی (تروئیکا) برای تداوم فشار بر تهران، به نظر می‌رسد غرب فعلاً قصد ندارد پرونده ایران را به شورای امنیت بفرستد. تحلیلگران بر این باورند که اروپا و آمریکا با وجود تمایل به افزایش فشار سیاسی، نمی‌خواهند به‌گونه‌ای رفتار کنند که مذاکرات غیرمستقیم واشینگتن و تهران به بن‌بست کامل برسد یا ایران با اقدامی چون خروج از NPT پاسخ دهد. بنابراین، پیش‌بینی می‌شود تنها یک قطعنامه انتقادی اما بدون پیگیری‌های الزام‌آور در سطح شورای حکام آژانس صادر شود. هدف این سناریو حفظ فشار دیپلماتیک بر ایران، بدون از بین بردن مسیر دیپلماسی است. با این حال، برخی منابع دیپلماتیک هشدار داده‌اند در صورت تصویب چنین قطعنامه‌ای، حتی بدون ارجاع به شورای امنیت، ایران ممکن است با افزایش سرعت غنی‌سازی پاسخ دهد. این واکنش احتمالی بر مبنای الگوی پیشین ایران در مواجهه با تهدیدهای بین‌المللی است. هر جا که فشاری وارد شده، پاسخ تهران تشدید فعالیت‌های هسته‌ای بوده است.

* ابهامات فنی

در کنار مسأله قطعنامه و پرونده سیاسی، موضوعات فنی و قدیمی نیز مجدداً به صدر دستورکار آژانس بازگشته‌اند. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش اخیر خود به ذرات اورانیوم کشف‌شده در سه مکان، در ورامین، مریوان و تورقوزآباد اشاره کرده و این موضوع را نشانه‌ای از یک برنامه اعلام‌نشده هسته‌ای در اوایل دهه ۲۰۰۰ دانسته است. اطلاعات مربوط به این مکان‌ها نخستین‌بار توسط بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل افشا شد و سپس موساد داده‌هایی را به آژانس ارائه کرد که مبنای پیگیری‌های بعدی قرار گرفت. ایران اما بارها اعلام کرده که این شواهد ساختگی، غیرمعتبر و حاصل خرابکاری احتمالی هستند و هیچ‌کدام ارتباطی با برنامه رسمی سازمان انرژی اتمی ندارد. با این حال، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، در سخنرانی خود در نشست اخیر شورای حکام، اتهاماتی جدی به ایران وارد کرده و گفته که «آژانس نمی‌تواند انباشت بیش از ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده با خلوص بالا را نادیده بگیرد.» او همچنین با ادبیاتی هشدارآمیز از آمریکا خواست تا در جریان مذاکرات غیرمستقیم با ایران تلاش کند تضمین‌هایی درباره ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای تهران دریافت شود. گروسی با اشاره به تلاش‌های آژانس برای دریافت پاسخ از ایران، تلویحاً تأکید کرد که به نظر این نهاد، فعالیت‌هایی فراتر از اعلام‌های رسمی از سوی تهران در گذشته وجود داشته که هنوز به‌طور کامل شفاف نشده است.

*فشار هماهنگ غرب

در کنار موضع‌گیری‌های آژانس، غرب نیز در سطح سیاسی هماهنگ عمل می‌کند. حسن بهشتی‌پور، کارشناس روابط بین‌الملل، در گفت‌وگو با «آرمان‌ملی» تصریح کرد: «اگرچه آمریکا و اروپا بر سر مسائل دیگری چون اوکراین اختلافاتی دارند، اما در پرونده هسته‌ای ایران، موضعی یکپارچه دارند.» بهشتی‌پور با اشاره به هم‌راستایی سیاسی دو سوی آتلانتیک علیه ایران گفت: «فکر نکنیم چون آمریکا و ایران در حال گفت‌وگو هستند، پس اختلافی میان واشینگتن و اروپا وجود دارد. هدف آنها افزایش فشار برای واداشتن تهران به کاهش قدرت چانه‌زنی و پذیرش شروط بیشتر در مذاکرات است.» از دید این تحلیلگر، صدور قطعنامه در نشست فصلی آژانس، بخشی از پازل فشار چندجانبه است تا ایران را وادار کنند موضعی نزدیک‌تر به خواست آمریکا در زمینه غنی‌سازی اتخاذ کند. اما مشخص نیست که این سناریو در شرایطی که ایران به‌صراحت خطوط قرمزی همچون غنی‌سازی ۶۰ درصدی یا تولید اورانیوم فلزی را تعیین کرده، تا چه حد عملی و مؤثر خواهد بود.

*آینده دیپلماسی هسته‌ای

مجموعه تحولات اخیر، به‌ویژه تقارن زمانی نشست فصلی آژانس با روند مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا، تصویر مبهمی از آینده دیپلماسی هسته‌ای ارائه می‌دهد. ایران با تأکید بر لزوم رفتار بی‌طرفانه و فنی آژانس، خواستار خروج این نهاد از سایه اطلاعات یک‌جانبه سرویس‌های امنیتی و بازی‌های سیاسی قدرت‌های غربی است. در عین حال، هشدار تهران درباره احتمال اقدامات متقابل نیز پیامی روشن برای شورای حکام، اروپا و واشینگتن است: هر گام در مسیر فشار، می‌تواند واکنشی در سطحی بالاتر در پی داشته باشد. از سوی دیگر، گروسی و مقامات اروپایی می‌کوشند با ابراز نگرانی از سطح غنی‌سازی ایران، فضای بین‌المللی را برای افزایش فشار فراهم کنند، بی‌آن‌که مسیر دیپلماسی را ببندند. به این ترتیب، دورنمای آتی به رفتار دو طرف بستگی دارد: اگر غرب مسیر قطعنامه و تهدید را برگزیند، پاسخ ایران می‌تواند بر شدت بحران بیفزاید. اما اگر طرفین به تفاهمی ضمنی برای حفظ میز مذاکره دست یابند، شاید بتوان امیدوار بود که سایه سیاسی‌کاری بر سر آژانس کاهش یابد و این نهاد بار دیگر به جایگاه فنی و حقوقی خود بازگردد.