نصف جهان، درگیر فرونشست

شهری که روزی با بیش از 300کیلومتر پهنه آبی، عملا بر بستر دشت بناشده بود. امروز خشک‌تر از همیشه، حتی برخی مناطق تاریخی و مذهبی‌اش، از آثار فرونشست زخم برداشته است. نصف جهان حالا تبدیل به شهری شده است، که صدای زاینده‌رود و آب رونده‌اش دیگر در کوچه پس کوچه‌های شهر نمی‌پیچد. به دلیل برداشت‌های بی‌رویه آب زیرزمینی، فرونشست‌ها نیز افزایش یافته است. در برخی مناطق، مانند مدرسه‌ها، مناطق مسکونی، مساجد و واحدهای صنعتی فرونشست‌ها مشهودتر از دیگر نقاط بوده است. این درحالی است که اغلب مناطق درگیر فرونشست‌ها در بخش شمالی شهر قراردارند. 

براساس اعلام سازمان نوسازی مدارس، بیش از 41مدرسه در اصفهان، تخلیه شده‌اند که طبق گفته عضو هیات علمی دانشگاه آزاد نجف‌آباد، بیش از 13هزار و 600 نفر، مجبور به جابه‌جایی شدند. آسیب‌های ناشی از این جابه‌جایی، حالا نه تنها به دانش‌آموزان و والدین بلکه به کیفیت سیستم آموزشی در این شهر، خسارت‌هایی را وارد کرده است. از منظر روانی نیز این تخلیه‌ها سبب افزایش نگرانی مردم شهری شده است، که نصف جهانش می‌نامند. 

مناطق شمالی اصفهان، درگیر فرونشست

در اصفهان از هرشخصی درباره فرونشست‌ها پرس و جو می‌کنی، دکتر نادی را معرفی می‌کنند. دکتر بهرام نادی، دکترای عمران و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد نجف‌آباد، درباره فرونشست‌های شهر اصفهان، به «آرمان‌ملی» گفت: به طور کلی شاهد فرونشست در اکثر نقاط ایران داریم. از منطقه‌های جنوبی تهران گرفته، منطقه ورامین به عنوان مثال سالی حدود 20سانتی‌متر فرونشست دارد، استان گلستان و بقیه قسمت‌ها نیز دچار فرونشست می‌شوند. اما اصفهان مساله‌اش این است که خود شهر اصفهان هم درگیر فرونشست است. یعنی در باقی قسمت‌ها عموما فرونشست‌ها خارج از محدوده شهری است، درحالی که در اصفهان فرونشست داخل محدوده شهری هم وجود دارد. نسبت به سال‌های قبل، نرخ فرونشست چندان تغییر نکرده است، حتی در برخی موارد، کاهش هم پیدا کرده است، ولی تجمعی است. ممکن است نرخ یا سرعت کاهش پیدا کرده باشد، ولی چون هرساله بر مقدار فرونشست افزوده می‌شود، قاعدتا اثراتش هم بدتر خواهدبود. ممکن است نرخ ثابت باشد، ولی این روند افزایشی بودن آن دردسرهای بیشتری را ایجاد می‌کند. 

او با اشاره به اینکه تخریب‌های فرونشست‌ها به صورت آنی مانند زلزله نیست، افزود: تخریب به صورت آنی نیست که مثل زلزله ناگهان فروبریزد، به صورت کند است. می‌شود آنها را رصد کرد. در اصفهان فرونشست‌ها اغلب شامل مناطق شمالی اصفهان است. مناطق جنوبی شهر که در نزدیکی کوه صفه قرار دارد، دچار فرونشست نشده‌اند.

خاموشی صدای آب در شهر فیروزه ای

شهر پر از تاریخ و خاطره و کاشی‌های فیروزه‌ای، امروز برخی از مناطق شمالی‌اش از فرونشست‌هایی رنج می‌برد، که از دیگر شهرهای ایران مشهودتر هستند. 

نادی درباره اینکه چرا فرونشست‌ها داخل شهر اصفهان هم رویت می‌شود، افزود: زیرا خود اصفهان روی منطفه آبرفتی قرار دارد. یعنی در دشت احداث بنا انجام شده است. به غیر از زاینده‌رود، سال‌ها قبل بالای 300کیلومتر فقط نهرهای آبی وجود داشته که در اصفهان جریان داشته است. اصفهان روی یک محدوده‌ای قرارگرفته است که پر از نهر و جوی‌های آب بوده است، به اضافه اینکه زاینده رود هم جریان داشته است. حالا هم جریان آب داخل نهرها، سال‌هاست که خشک شده است، زاینده رود نیز خشک شده است، عملا باتوجه به خشکی، سفره‌های آب زیرزمینی نیز تغذیه نمی‌شود، برداشت آب زیرزمینی نیز که همچنان وجود دارد، نتیجه‌اش این می‌شود که سطح آب زیرزمینی مدام کاهش می‌یابد و در اثر آن، نشست نیز افزایش پیدا می‌کند. 

احداث مترو از دلایل فروریزش در خیابان هشت بهشت

هفدهم شهریورماه در خیابان هشت بهشت، حفره‌ای به عمق 15متر و عرض6متر ایجاد شد که به گفته دکتر نادی، می‌تواند به دلیل عبور خط مترو باشد. او افزود: خیلی از فروریزش‌ها هم مربوط به فرونشست نیست. تقریبا 50 درصد لوله‌های فاضلاب اصفهان لوله‌های سیمانی با عمر بالای 40 سال است. بنابراین لوله‌های سیمانی که دچار فرسودگی می‌شوند، عملا می‌ریزند و بخشی از فروریزش‌ها به این دلیل است. ریزش لوله‌های فاضلاب عموما منجر به فروچاله و فرونشست موضعی می‌شود. دو مورد آخری هم که در خیابان نشاط و هشت بهشت شاهد آن بودیم، به احتمال زیاد مربوط به عبور یا احداث تونل مترو بوده است. 

او با اشاره به اینکه آیا وضعیت اصفهان بحرانی است یا نه، بیان کرد: ما آسیب‌هایی را مشاهده می‌کنیم، ولی اینکه بگوییم تخلیه شده است یا باید این تعداد از افراد تخلیه شوند، نه این درست نیست. ولی اینکه کاهش منابع آب زیرزمینی دارد آسیب می‌زند و محدودیت‌ها و دردسرهایی را در آینده ایجاد خواهد کرد. هم برای اصفهان، تهران، کرج، قزوین، همه اینها همین مشکلات را دارند. یعنی ما در آینده متاسفانه دچار کمبودهای شدید منابع آب خواهیم بود. باتوجه به اینکه آب‌های سطحی عموما یا خشک شده‌اند، یا سد زدیم، برای اینکه بتوانیم آب شرب را تامین کنیم، مانند اطراف تهران، مثل سد لار، لتیان، طالقان همه اینها را ببینید، رودخانه‌ها یا سدهایی بودند که قبلا جریان داشتند. ما مسیر را بستیم برای آب شرب. حالا نه تنها سفره‌های آب زیرزمینی تغذیه نمی‌شود، بلکه برای مصرف کشاورزی نیز از آنها برداشت می‌شود. عملا جنوب تهران، جنوب استان البرز و جنوب استان قزوین نیز فرونشست‌هایی مشابه اصفهان را دارد. فقط به دلیل اینکه خارج از محدوده شهری است، خیلی به آن دقت نکردیم. 

مدیریت پیچیده منابع آب

تقریبا از سال 86که زاینده رود جریان دائمی خود را از دست داد، با خشک شدن آب این رود محبوب، اصفهانی‌ها که به نجوای آب در بستر شهر خوگرفته بودند، حالا در چرخیدن‌های روزانه‌شان در سطح شهر، صدای این رود زنده را کم دارند. 

نادی درباره اینکه بازگشت آب به زاینده رود تا چه حد در کاهش فرونشست‌ها اثرگذار است، بیان کرد: قطعا یک اثری دارد و تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی را بیشتر می‌کند. وقتی تغذیه آنها بیشتر باشد، قاعدتا شرایط بهتر می‌شود. ولی مدیریت منابع آب، مقداری پیچیده‌تر است. یعنی ما باید هم برداشت‌ها را کنترل کنیم، هم تغذیه را افزایش دهیم. اگر تنها رودخانه هم پر آب شود، اگر باز برداشت‌های بی‌رویه باشد، دوباره همان شرایط را داریم. عملا ما مسیری را رفتیم که این اتفاقات بعدی که رخ داده است، اجتناب ناپذیر بوده است. مانند آنچه در مورد دریاچه ارومیه رخ داد. 

تخلیه حدود 42 مدرسه

با وجود مناطق شهری درگیر فرونشست‌ها در اصفهان، در نهایت تعدادی مدارس نیز تخلیه شدند. هرچند مناطق درگیر فرونشست‌ها گسترده‌تر از فقط همین مدارس هستند و به گفته نادی شامل برخی مناطق، مانند مدرسه‌ها، مناطق مسکونی، مساجد و واحدهای صنعتی نیز می‌شوند. 

دکتر نادی درباره تعداد مدارسی که به دلیل فرونشست و خطرات ناشی از آن در اصفهان تخلیه شدند، افزود: حدود 42مدرسه تخلیه شده‌اند که اغلب در شهر اصفهان هستند، که 13هزار و 600 نفر جابجا شدند. این میان خانواده آسیب می‌بینند، دانش‌آموزان باید جابجا شوند. شیفت دومی باید راه‌اندازی شود. این انتقال، دردسرهایی را هم برای والدین و هم برای دانش‌آموز و هم بر کیفیت آموزش اثرگذار است. 

باتوجه به تخلیه 41مدرسه در اصفهان و همچنین برخی مناطق مسکونی، اما دکتر نادی معتقد است که: اسمش را نمی‌شود تخلیه گذاشت. همان قسمت‌هایی که عنوان می‌کنند تخلیه شده است، همین الان ساختمان قدیمی را تخریب می‌کنند و مجددا سازه‌های جدید را می‌سازند. جایی از اصفهان تخلیه نشده است. تخریب کامل و ساخت مجدد صورت گرفته است. اما در مورد مدارس، تخلیه درست است. اما اینکه بگوییم یک شهرک تخلیه شده است، خیر.