آمارهای پیدا و پنهان خودکشی

مردانی که به دلیل انتخاب روش‌های خشونت آمیزتر و به نوعی جدی‌تر، نرخ مرگ ناشی از خودکشی در آنها بالاتر است. زنان بیشتر ترجیح می‌دهند از دارو استفاده کنند، درصورتی که مردان به روش‌های خشن‌تری چون طناب دار، یا حتی استفاده از ابزارهایی چون اسلحه و چاقو پناه می‌برند. اما نقطه مشترک همه آنها که تصمیم می‌گیرند پایانی تلخ را به جای یک تلخیِ بی‌پایان انتخاب کنند، عدم سلامت جسم و جان، افسردگی، اختلالات شخصیتی و در نهایت ناامیدی است.

اخیرا سیدحسن موسوی چلک، معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی کشور با اشاره به روند افزایشی در ایران به ایسنا گفته بود: اگرچه نرخ رسمی خودکشی در ایران نسبت به میانگین جهانی پایین‌تر است، اما آمارهای موجود به‌ویژه در سال‌های قبل که توسط پزشکی قانونی ارائه می‌شد، حاکی از افزایش نرخ خودکشی در کشور دارد. مطالعات مختلف در جهان نشان می‌دهد که زنان سه برابر بیشتر از مردان اقدام به خودکشی می‌کنند، اما نرخ مرگ و میر ناشی از خودکشی در مردان سه برابر بالاتر است.

 اورژانس اجتماعی سازمان بهزیستی با خطوط تلفنی ۱۲۳ و ۱۴۸۰، به شناسایی و اقدام در مواقع بحرانی می‌پردازد و می‌تواند به افرادی که میل به خودکشی دارند و یا در اطرافشان فردی را می‌شناسند که ممکن است اقدام به خودکشی کند، کمک کند.

حسین روزبهانی، استاد دانشگاه و روانشناس بالینی با اشاره به تفاوت میان ایده خودکشی و تصمیم به خودکشی، به «آرمان‌ملی» گفت: بسته به اینکه بخواهیم درباره ایده خودکشی و تلاش برای آن و مرگ‌های ناشی از آن بخواهیم صحبت کنیم، آمارهای متفاوتی وجود دارد. در بسیاری از کشورها نرخ خودکشی در مردان 3حتی تا4برابر بیشتر از زنان است. ولی در فکر و ایده خودکشی، این آمار متفاوت است. آمار جهانی حاکی از آن است که در مردان بیش از زنان فوتی داریم، در مواقعی که فرد اقدام به خودکشی می‌کند. ولی در مورد ایده خودکشی و تلاش برای خودکشی، در زنان معمولا بیشتر از مردان است و در زنان تلاش بیشتری از مردان صورت می‌گیرد. اگر بخواهیم یک نسبت درستی را بیان کنیم، این مساله در کشورهای مختلف متفاوت است. حدودا می‌توان گفت که می‌تواند متغیر باشد اما بین 1.5تا 3برابر آمار فکر و ایده خودکشی در زنان بیشتر است. اما نمی‌توان یک آمار مطلق را بیان کرد. قطعا زنان تلاش بیشتری برای خودکشی می‌کنند، ولی اقدام به خودکشی در آنها از مردان کمتر است.

تفاوت‌های رفتاری در زنان و مردان

این استاد دانشگاه با اشاره به تفاوت روش‌های خودکشی در زنان و مردان افزود: تفاوت‌هایی در روش‌های خودکشی میان زنان و مردان نیز وجود دارد. معمولا مردان از روش‌های خشونت آمیزتر نسبت به زنان استفاده می‌کنند. مثل دارزدن، یا استفاده از اسلحه، که مرگبارتر هستند و به همین دلیل در خودکشی نیز موفق‌تر هستند. ولی زنان معمولا از روش‌هایی استفاده می‌کنند که شانس زنده ماندنشان بیشتر است، مانند استفاده از داروها که منجر به مسمومیت می‌شود و در آن احتمال زنده ماندن فرد بیشتر است. معمولا زنان بیشتر به دنبال کمک‌های روانی می‌روند و معمولا در زنان اختلالات درونسازی مانند افسردگی و اضطراب، بیشتر است. اما مردها معمولا کمتر برای اختلالاتشان مراجعه می‌کنند و مشکلاتشان نیز دیرتر تشخیص داده می‌شود. فرهنگ و نقش‌های جنسیتی که فرد در جامعه دارد و انتظارات اجتماعی که جامعه از مردان دارد، مردان معمولا نادرست می‌دانند که ضعف‌های خود را بروز دهند، به همین دلیل مشکلاتشان را در خودشان می‌ریزند و ناگهان اقدام به خودکشی می‌کنند. همچنین دسترسی به عوامل خطر در مردان بیشتر است، مثل اسلحه و... به‌خصوص در مردان شرایط اقتصادی نیز می‌تواند در اقدام به خودکشی اثرگذار باشد. البته این تفاوت‌ها قدری پیچیده است و بسته به گروه سنی و کشور و منطقه‌ای که فرد در آن زندگی می‌کند، می‌تواند متفاوت باشد.

اثر تقلیدی خودکشی

روزبهانی درباره اینکه، آیا تکرار خودکشی در یک جامعه، به‌خصوص اینکه ما به طور مکرر در طول روز این اخبار را مشاهده می‌کنیم، آیا می‌تواند در عادی شدن آن اثرگذار باشد، افزود: بله درست است. اگر در رسانه‌ها اخبار و گزارش‌های نامناسب دراین باره پخش شود، سبب اثر تقلیدی می‌شود که می‌تواند به‌خصوص در رده‌های سنی پایین‌تر اثرگذار باشد. حتی مطالعات هم این مساله را نشان داده است که اگر رسانه‌ها خیلی پوشش گسترده و اغراق‌آمیزی بدهند و یا حتی از خودکشی تصویرسازی کنند و یا بخواهند به شرح آن بپردازند، مخصوصا آن روزنامه‌هایی که درباره حوادث است و با جزئیات اطلاع‌رسانی می‌کنند، در کوتاه مدت باعث افزایش خودکشی‌هایی شبیه به همان خودکشی که به توصیفش پرداخته‌اند می‌شوند. این می‌تواند اثرات منفی و جبران ناپذیری داشته باشد، اما اگر پوشش رسانه‌ای ما مسئولانه‌تر باشد و روی منابع کمکی و بازیابی و امیدبخشی باشد، این قطعا سبب کاهش خودکشی خواهدشد، که ما به آن اثر پاپاگنو می‌گوییم که می‌تواند سبب کاهش خطر خودکشی شود.

اقدام به خودکشی در دوقطبی‌ها 4برابر بیشتر است

او درباره نشانه‌هایی که در افرادی که قصد خودکشی دارند، مشهود است، گفت: اگر فرد صحبت از تمام کردن زندگی‌اش کند و مدام بگوید کاش من زنده نبودم و می‌مردم، یا اینکه دنبال لوازمی مانند چاقو یا اسلحه باشد، اینها از عوامل هشداردهنده است. یا سعی کند از جامعه دور باشد، یا حتی با دوستان و خانواده اش قطع ارتباط کند، مدام در اتاقش تنها باشد، تغییرات شدید در رفتار و خلق و خوی فرد ببینیم، مثلا فرد دچار افسردگی عمیق شود، یا زندگی‌اش مختل شود. یا از چیزی لذت نبرد، بی‌تفاوت باشد یا دچار خشم ناگهانی باشد، یا اینکه بعد از خلق پایین، ناگهان آرامش ناگهانی داشته باشد و دمدمی مزاج باشد. زیرا در افراد دوقطبی اقدام به خودکشی 4برابر بیشتر از دیگر افراد است. یا فردی که خداحافظی‌های عجیب غریب می‌کند، یا وصیت‌نامه بنویسد و وسایلش را به دیگران اهدا کند. معمولا برخی از این افراد حلالیت از دوستانشان می‌طلبند و یا پیام‌هایی می‌فرستند و یا طلب بخشش می‌کنند. مخصوصا من در میان زنان مراجعه کننده که داشتم این مساله را بسیار دیدم که قبل از اقدام به خودکشی عذرخواهی ناگهانی از افراد یا دوستان نزدیک خود می‌کنند و وسایل شخصی‌شان را هدیه می‌دهند. افراد میان توانند با دقت در اطرافیانشان اگر ناگهانی چنین رفتارهایی را دیدند، باید حواسشان به آنها باشد و بدانند که ممکن است فرد تصمیم به خودکشی داشته باشد.

این روانشناس بالینی درباره عواملی که منجر به خودکشی می‌شود، نیز گفت: خودکشی نتیجه تعدادی از عوامل متفاوت از جمله روانشناختی، اجتماعی و موقعیتی گرفته و از عوامل بیولوژیک. مثلا فرد افسردگی دارد، یک اختلال روانی مانند دوقطبی یا اسکیزوفرنی دارد، سابقه سوءاستفاده دارد، سابقه تجاوز، از دست دادن عزیز، از دست دادن شغل، دسترسی به وسایل خودکشی مثل اسلحه و چاقو، سوء مصرف موادمخدر، احساس تنهایی و بی‌ارزشی کند، و این عوامل هرکدام می‌تواند نقش پررنگی در افزایش اقدام فرد به خودکشی داشته باشد.

روزبهانی درباره افرادی که ممکن است دچار علائم خودکشی باشند، بیان کرد: اگر فردی از نزدیکان شما، از نشانه‌هایی که ذکر کردم را داشت و یا ناگهانی و بی‌مقدمه پیام عذرخواهی یا خداحافظی فرستاد یا وسایلش را بخشیده بود، ابتدا حتما به صورت مستقیم از او بپرسید که آیا فکر خودکشی دارد؟ شما نباید ترسی از اینکه مستقیم از او بپرسید که تمایل به خودکشی دارد یا نه داشته باشید، چون این سوال به او کمک خواهد کرد. در برخی موارد وقتی با فرد صحبت و همدردی می‌کنیم و او احساس می‌کند که دیده شده است، فکر خودکشی را کنار می‌گذارد. سعی کنید به صحبت‌هایش گوش دهید و به هیچ وجه او را قضاوت نکنید. سعی کنید او را تنها نگذارید و وسایل آسیب رسان و داروها را از دسترس آنها دور نگهدارید و از متخصصان کمک بگیرید.

سابقه خودکشی، مهم‌ترین فاکتور

یک استاد دانشگاه و پزشک که سال‌ها از نزدیک با مسمومین در ارتباط بوده و در روند درمانشان نقش داشته است، اما ترجیح می‌دهد نامی از او برده نشود، نیز درباره خودکشی و روند آن به «آرمان‌ملی» گفت: خودکشی و تلاش برای آن، یک عمل تعمدی است، که فرد خودخواسته و آگاهانه این عمل را برای پایان دادن به زندگی انجام می‌دهد. درواقع یک تظاهر بالینی است که می‌تواند به دلیل بیماری‌های روانشناختی باشد. تنها فاکتور قابل پیش بینی قوی آن، تلاش‌های قبلی فرد برای خودکشی است. الکل و داروهای روان گردان که فرد را بسیار هیجان زده می‌کند، نیز این میان نقش دارد. در عوامل میل به خودکشی می‌توان مسائلی نظیر طلاق، بیوه شدن، جدایی‌ها و از دست دادن عزیزان را هم می‌توان نام برد. در افراد افسرده انگیزه و شوق زندگی نیست و این افراد خیلی اوقات از هیچ کاری لذت نمی‌برند. یا انرژی‌شان کم است، احساس گناه می‌کنند و آن حالت لذت بخشی در آنها کاهش یافته است. خوابشان ممکن است کاهش یا افزایش یافته باشد. کمتر در افرادی که خیلی هیجان زده و یا سرخوش باشند، میل به خودکشی را مشاهده می‌کنید.

خودکشی میان کادر درمان

این پزشک با اشاره به آمار زیاد خودکشی در کادر درمان نیز افزود: متاسفانه معمولا اقدام به خودکشی در برخی افرادی که در مراکز درمانی هستند، گاه بیشتر رخ می‌دهد که به دلیل دسترسی آسانتر این افراد به داروها است. اقدام به خودکشی در میان کادر درمان نیز بسیار زیاد است. مثلا موارد بسیاری را شاهد هستیم که افرادی که به طور غیرمستقیم با بخش‌های درمانی درارتباط بودند، اما دسترسی بیشتری به داروها داشتند، حتی به صورت خانوادگی اقدام به خودکشی می‌کردند، که با قرص برنج بسیار این اتفاق می‌افتاد. همچنین رزیدنت‌ها در رشته‌های مختلف و یا پزشک متخصص استاد دانشگاه‌های ما، که آمار بالایی هم در خودکشی دارند. متاسفانه در تجربه‌ای که خودم شاهدش بودم، فردی که خود پزشک بود و بارها اقدام به خودکشی کرده بود و در نهایت او را از دست دادیم، یک هفته بعد متاسفانه همسر پزشکش نیز به زندگی خود پایان داد. این مسائل به شدت روی خود پزشکان و کادر درمانی که مرتب با این مسائل تلخ و دردناک روبه‌رو هستند، نیز بسیار تاثیرگذار است. به‌خصوص وقتی مشاهده می‌کنی که همکارت که پزشکی بسیار تواناست، مقابل چشمانت از دست می‌رود و هیچ کاری هم نمی‌توانی انجام دهی، دچار رنج فراوانی می‌شوی.

این پزشک با بیان اینکه اقدام به خودکشی در همه کشورها وجود دارد، گفت: در جوامع مختلف متفاوت است و به این گونه نیست که در کشورهای پیشرفته هم میل و اقدام به خودکشی وجود نداشته باشد. مثلا در برخی کشورها، آب و هوای سرد، تنهایی، افسردگی، در جوامع خشن و سرد هم خودکشی داریم. حتی فصل خودکشی در کشورهای مختلف داریم، مثلا در ایران یک زمانی شاهد این بودیم زمانی که در مردادماه بیشتر می‌شد و ممکن است در کشورهای سردسیر هم این مساله بیشتر باشد. عوامل محیطی، میزان رضایت از زندگی، حمایت جامعه از افراد، همه اینها همچنین میزان ایمان و باور فرد، به هرآنچه اعتقاد دارد، همه این مسائل و هرآنچه در رفتار و اخلاق انسان جای دارد، می‌تواند تاثیر داشته باشد، اما از همه مهم‌تر این است که این فرد خودش چه زمینه روانشناختی و ژنتیک دارد، مثلا آیا سابقه افسردگی دارد، دوقطبی یا گوشه گیر بوده است، یا دچار اختلال شخصیتی بوده است، همه اینها موثر است. یعنی یک فرد سالم که از نظر جسم و روح سالم و در تعادل باشد، خیلی بعید است که دست به خودکشی بزند و حتی حوادث ناگهانی هم نمی‌تواند سبب شود که یک فرد سالم اقدام به خودکشی کند.