شتاب در توسعه روابط با شرق

یکی از مهم‌ترین ابعاد این رویکرد، تمرکز برگسترش همکاری‌ها با کشورهای شرقی است. ایران با درک شرایط جدید نظم بین‌الملل و تضعیف نسبی نظم‌های منتطقه‌ای، تلاش دارد از ظرفیت‌های اقتصادی، فناورانه و ژئوپلیتیکی شرق بهره‌مند شود زیرا با توجه به روند جدید غرب با تهران امیدی به توسعه روابط با آنها را خیلی جدی نمی‌توان، دانست. در این چارچوب، همکاری با قدرت‌هایی مانند چین، روسیه، هند، پاکستان و حتی کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس از جمله عربستان سعودی در دستور کار تهران قرار گرفته است. در این مقدمه باید اضافه کنیم که رویکرد ایران به سمت تقویت روابط با کشورهای شرقی، معنای خاصی برای واشنگتن دارد. زیرا این روند نشان‌دهنده کاهش اثرگذاری فشارها و تحریم‌های آمریکا است. کاخ‌سفید طی دهه‌های گذشته تلاش کرده با استفاده از ابزارهای مالی، اقتصادی و سیاسی، ایران را محدود کند و مانع نقش‌آفرینی منطقه‌ای و جهانی آن شود. اما نزدیکی ایران به بلوک شرقی به‌ویژه پکن و مسکو، این سیاست را به چالش می‌کشد و عملا بخشی از قدرت بازدارندگی آمریکا را تضعیف می‌کند. از نگاه کاخ سفید، گسترش همکاری‌های ایران با چین و روسیه به معنای افزایش نفوذ تهران در پروژه‌های کلان اقتصادی و امنیتی جهان است، موضوعی که می‌تواند توازن قدرت در خاورمیانه را تغییر دهد. در برابر این روند، آمریکا معمولا از دو راهبرد هم‌زمان بهره می‌گیرد؛ نخست تشدید فشارها و تحریم‌ها به‌ویژه در حوزه انرژی و بانکداری برای محدودکردن دسترسی ایران به منابع مالی و دوم ایجاد ائتلاف‌های منطقه‌ای با برخی کشورهای عربی یا تقویت روابط با هند و پاکستان برای کاستن از نقش ایران. همچنین کاخ سفید تلاش می‌کند از طریق جنگ روایت‌ها و ابزار رسانه‌ای، همکاری ایران با شرق را کم‌اهمیت یا پرهزینه جلوه دهد. با این حال، شواهد نشان می‌دهد که توان آمریکا در جلوگیری کامل از این روند محدود شده و عملا در حال مدیریتِ تبعات آن است. بسیاری بر این باورند که سیاست‌های تخریبی آمریکا بر علیه ایران باعث گرایش بیشتر تهران به سمت شرق شده است. در این مورد به آخرین تحولات دیپلماسی جمهوری اسلامی و آنچه نگاه به ‌شرق نام دارد اشاره خواهیم کرد.

توسعه روابط با کشورهای آسیایی

هند نیز به‌دلیل جایگاه اقتصادی و جمعیتی خود، برای ایران اهمیت ویژه‌ای دارد. پروژه‌هایی همچون توسعه بندر چابهار و اتصال آن به آسیای میانه و افغانستان می‌تواند جایگاه ایران را در شبکه ترانزیتی منطقه تقویت کند. از سوی دیگر، روابط با پاکستان علاوه بر مسائل مرزی و امنیتی، به همکاری‌های انرژی مانند خط لوله گاز ایران- پاکستان و پروژه‌های تجاری مشترک گره خورده است. در حوزه کشورهای عربی نیز از سرگیری روابط دیپلماتیک با عربستان سعودی فرصتی برای همکاری در حوزه‌های انرژی، سرمایه‌گذاری و حتی هماهنگی در مسائل منطقه‌ای به شمار می‌رود. افزون بر این کشورها، ایران نگاه ویژه‌ای به آسیای مرکزی و قفقاز نیز دارد. همکاری با قزاقستان و ترکمنستان در بخش انرژی، تبادلات تجاری با ازبکستان و قرقیزستان، و همچنین گسترش روابط با آذربایجان و ارمنستان در حوزه حمل‌ونقل و امنیت منطقه‌ای از دیگر نمونه‌های این سیاست شرقی است. همچنین تعامل با کشورهای جنوب‌شرق آسیا همچون اندونزی و مالزی در زمینه انرژی حلال و فناوری‌های نوین نیز در حال تقویت شدن است. به‌طور کلی، تمرکز ایران بر شرق، نه تنها تلاشی برای متنوع‌سازی روابط خارجی و کاهش فشارهای غرب است، بلکه بخشی از استراتژی کلان کشور برای ایفای نقشی فعال‌تر در نظم جدید جهانی و بهره‌گیری از فرصت‌های ژئوپلیتیکی و اقتصادی در حال شکل‌گیری به شمار می‌رود.

همکاری هسته‌ای با مسکو

در این بین که ایران روابط پیچیده‌ای را به‌دلیل فعال شدن مکانیزم ماشه با اروپا و آژانس انرژی اتمی دارد تهران و مسکو توافقات جدیدی را به امضا خواهند رساند. در این مورد محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی که در صدر هیاتی برای دیدار و رایزنی با مقامات روسی و شرکت در برنامه‌های هفته انرژی اتمی روسیه به مسکو سفر کرده است، در بدو ورود به فرودگاه بین‌المللی شرمتیووای مسکو گفت: «جمهوری اسلامی ایران در چارچوب پادمان و مقررات آژانس برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز خود را پیش می‌برد و سازمان انرژی اتمی در زمینه نحوه تعامل با آژانس، ملزم به رعایت قانون جدید مجلس شورای اسلامی است. متاسفانه آژانس تحت نفوذ رژیم صهیونیستی و آمریکا قرار دارد و آژانس برای اعاده اعتبار و حیثیت خود باید کار حرفه‌ای و قانونی خود را انجام دهد. در خصوص اقدامات سه کسور اروپایی در فعال‌سازی ساز و کار ماشه نیز، سازمان انرژی اتمی منطبق بر قانون جدید مجلس شورای اسلامی عمل خواهد کرد و خود را ملزم به رعایت آن می‌داند». او در همین مورد ادامه داد: «مذاکرات و مطالعات مورد نیاز برای اجرایی شدن بخش دوم این قرارداد انجام شده است، زمین محل احداث نیروگاه‌ها انتخاب، آماده و تجهیز شده است. در قرارداد بین دولت‌های دو کشور، ساخت هشت نیروگاه اتمی توسط روسیه پیش‌بینی شده که چهار نیروگاه در بوشهر است و طبق قرارداد، ایران باید ساخت نیروگاه‌های بعدی را به طرف روسی اعلام می‌کرده است. مذاکرات و مطالعات مورد نیاز برای اجرایی شدن بخش دوم این قرارداد انجام شده است، زمین محل احداث نیروگاه‌ها انتخاب، آماده و تجهیز شده است».

کمربند تهران، اسلام‌آباد، پکن

حمایت چین از ایران در سطح سیاسی با مخالفت با محکومیت تهران در شورای امنیت و دعوت به بازگشت به توافق هسته‌ای بروز یافته و در حوزه اقتصادی نیز با ادامه خرید نفت ایران به‌‌رغم تحریم‌ها ادامه داشته است. در سوی دیگر، پاکستان با صدور بیانیه‌های رسمی از سوی نخست‌وزیر و وزیر دفاع، ضمن حمایت سیاسی و دیپلماتیک از تهران، هرگونه محکومیت بین‌المللی را رد کرده و بر حق ایران در دفاع از حاکمیت خود تأکید کرده است. در نتیجه این نوع حمایت‌ها ناشی از نگرانی مشترک پکن و اسلام‌آباد از هرگونه تهدید ایران است، چراکه چنین تحولی می‌تواند پروژه‌های انرژی و زیرساختی بزرگ را تهدید کند و نقشه نفوذ در غرب آسیا و آسیای میانه را بازترسیم کند. با این حال، این همگرایی شرقی فشارهای فزاینده‌ای از سوی آمریکا و متحدان غربی بر چین و پاکستان وارد کرده و احتمال آن می‌رود که این محور تازه، به یک بلوک ژئوپلیتیک موازی با موازنه‌های سنتی قدرت در سطح جهانی تبدیل شود.