تمایل نخبگان به مهاجرت یک هشدار جدی است

اگر چه برخی تلاش می‌کنند جنبه‌های سیاسی این سفر را پرنگ کنند اما واقعیت این است که از اظهارات خصمانه ترامپ علیه ایران که بگذریم این یک سفر اقتصادی و برای تغییر معادلات و تحولات منطقه‌ای و جهانی بود. اینکه تلاش کنیم به راحتی از کنار این واقعیت‌ها عبور کنیم نه تنها مشکلی را حل نمی‌کند و بلکه خیلی زود متوجه می‌شویم که از کشورهایی که زمانی حسرت توسعه و رشد ایران را داشته‌اند در مسیر توسعه عقب مانده‌ایم. «آرمان ملی» برای تحلیل و بررسی ابعاد مختلف این سفر و پیامدهای منطقه‌ای آن با دکتر بهمن آرمان اقتصاددان گفت‌وگو کرده است. آرمان در این زمینه معتقد است: «در شرایط کنونی سطح رفاه و توسعه کشورهای منطقه در کنار ایران که از نظر منابع طبیعی و انسانی و به ویژه از نظر تاریخی کشوری ثروتمند به شمار می‌رود دارای اهمیت است. امروز مردم ایران دست به مقایسه نوع زندگی خود با مردم کشورهای منطقه می‌زنند. فاصله خرمشهر در ایران با کویت در حدود یک ساعت است اما اگر به نوع و شیوه زندگی مردم کویت نگاه کنیم تفاوت‌های معناداری با مردم خرمشهر دارد. مردم ایران با توجه به وجود شبکه‌های اجتماعی و حجم گسترده اطلاعاتی که در اختیار آنها قرار می‌گیرند نسبت به نوع زندگی مردم منطقه آگاهی دارند. به همین دلیل باید عنوان کرد که مردم ایران همه چیز را می‌بینند و درک می‌کنند که چه اتفاقی در کشورهای منطقه در حال رخ دادن است و چه اتفاقاتی در ایران رخ می‌دهد.» در ادامه ماحصل این گفت‌وگو را می‌خوانید.

*قراردادهای سرمایه‌گذاری بزرگی که بین آمریکا و کشورهای عربی منطقه منعقد شد، چه تأثیری بر معادلات اقتصادی و سیاسی منطقه خواهد داشت؟

آمریکا به عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد جهان 26 درصد از تولید ناخالص داخلی جهان را در اختیار دارد. بعد از آمریکا کشور آلمان است که در حدود 7 درصد تولید ناخالص داخلی جهان را در اختیار دارد و پس از آن کشورهایی مانند ژاپن قرار دارد. چین نیز صادرکننده تکنولوژی نیست اما دارای تولید ناخالص بالایی است که البته از نظر کیفیت مانند کشورهای پیشرفته صنعتی نیست. روسیه نیز از زمان شوروی سابق تاکنون به دلیل داشتن اقتصاد دولتی شرایط رشد اقتصادی را نداشت و به همین دلیل کشوری است که مانند کشورهای جهان سوم و یا در حال توسعه با فروش منابع اولیه مانند نفت، گاز و مواد معدنی و کشاورزی صادر می‌کند. این کشور از جمله کشورهای تولید کننده تکنولوژی هم نیست. به همین دلیل به قدرت رسیدن جمهوریخواهان در آمریکا و انتخاب شعار «آمریکا اول» باعث شده که این کشور برای تغییر جایگاه خود در عرصه بین‌المللی سیاست‌های جدیدی را در دستور کار خود قرار بدهد. در این سیاست جدید نگاهی که آمریکا به خاورمیانه دارد به عنوان یک مرکز اقتصادی جدید است. هنگامی که سه کشور عربستان، قطر و امارات متحده عربی که شاید جمعیت همه آنها به40 میلیون نفر نیز نرسد از چنین توانایی برخوردارند که با بزرگ‌ترین قدرت اقتصادی جهان قراردادهای تریلیون دلاری منعقد کنند به معنای اهمیت این منطقه است.

*ایران در معادلات آینده خاورمیانه چه نقشی خواهد داشت؟ آیا ایران نیز رویکرد سیاسی خود را نسبت به کشورهای منطقه به رویکرد اقتصادی تغییر خواهد داد؟

در شرایط کنونی سطح رفاه و توسعه کشورهای منطقه در کنار ایران که از نظر منابع طبیعی و انسانی و به ویژه از نظر تاریخی کشوری ثروتمند به شمار می‌رود دارای اهمیت است. امروز مردم ایران دست به مقایسه نوع زندگی خود با مردم کشورهای منطقه می‌زنند. فاصله خرمشهر در ایران با کویت در حدود یک ساعت است اما اگر به نوع و شیوه زندگی مردم کویت نگاه کنیم تفاوت‌های معناداری با مردم خرمشهر دارد. مردم ایران با توجه به وجود شبکه‌های اجتماعی و حجم گسترده اطلاعاتی که در اختیار آنها قرار می‌گیرند نسبت به نوع زندگی مردم منطقه آگاهی دارند. به همین دلیل باید عنوان کرد که مردم ایران همه چیز را می‌بینند و درک می‌کنند که چه اتفاقی در کشورهای منطقه در حال رخ دادن است و چه اتفاقاتی در ایران رخ می‌دهد. در این زمینه مثال‌های تاریخی زیادی وجود دارد. نمونه بارز آن وضعیت آلمان شرقی پس از جنگ جهانی دوم بود که از ساختار‌های غیردموکراتیک و اقتصاد نابسامان رنج می‌برد. این در حالی بود که آلمان غربی به لوکوموتیو توسعه اقتصادی در اروپا تبدیل شده بود. در شرایط کنونی نیز آلمان رتبه دوم اقتصاد جهان را از ژاپن گرفته و هم اینکه اقتصاد اول اروپا به شمار می‌رود. در چنین شرایطی آلمان شرقی و غربی نمی‌توانستند در عین حالی که یکی در رفاه بسر می‌برد و دیگری در فقر در کنار هم زندگی کنند. به دلیل مهاجرت‌هایی که مردم آلمان شرقی به آلمان غربی انجام می‌دادند تنش‌هایی بین دو کشور به وجود آمد و دیوار برلینی ساخته شد که شرایط را سخت و پیچیده کرد. در نهایت نیز این دو کشور نتوانستند در چنین شرایط به حیات خود ادامه بدهند و در نهایت با هم متحد شدند. این وضعیت در خاورمیانه امروز نیز وجود دارد و شرایط به شکلی نیست که برخی کشورها بسیار ثروتمند باشند و در کنار آنها مردم برخی کشور با فقر و چالش‌های مهم اقتصادی و اجتماعی مواجه باشند.

اتفاق قابل توجهی که در سفر ترامپ رخ داد دیدار سه‌جانبه او، بن‌سلمان و آقای دارا خسروشاهی مدیر ایرانی تبار شرکت معروف و بزرگ اوبر بود که از برنامه‌های حمل و نقل این شرکت در عربستان سخن می‌گفت

*چرا ترامپ در این سفر برعلیه ایران اظهاراتی را به زبان آورد که خوشایند ایرانی‌ها نبود؟

من فکر می‌کنم ترامپ قصد داشت به صورت غیر مستقیم این نکته را بیان کند که ایران با این همه ثروت و توانایی‌های که داشته در شرایطی قرار دارد که کشورهای دیگر منطقه که از چنین توانایی‌هایی برخوردار نیستند از ایران رشد و توسعه بیشتری پیدا کرده‌اند. اتفاق قابل توجهی که در سفر ترامپ رخ داد دیدار سه‌جانبه او، بن‌سلمان و آقای دارا خسروشاهی مدیر ایرانی تبار شرکت معروف و بزرگ اوبر بود که از برنامه‌های حمل و نقل این شرکت در عربستان سخن می‌گفت. خاندان خسروشاهی از خانواده‌های معروف و ثروتمند ایرانی بودند که قبل از انقلاب سال 57 نقش مهمی در توسعه اقتصادی ایران داشتند. پس از این دیدار کامنت‌های مختلفی درباره این دیدار و سرمایه‌گذاری شرکت آقای خسروشاهی در عربستان از طرف کاربران ایرانی منتشر شد که جالب توجه بود. برخی به کنایه عنوان می‌کردند که آقای خسروشاهی می‌تواند در آمریکا چنین کارهای بزرگی انجام بدهد اما برای اینکه بر سر مزار پدربزرگش فاتحه بخواند به ایران سفر کند. ترامپ و مقامات آمریکایی به خوبی می‌دانند که ایران کشور ثروتمندی است. با این وجود اظهارات ترامپ که زیاد هم مورد توجه افکار عمومی جهان قرار گرفت بیانگر این بود که ایران از نظر تولید برق و گاز مشکل داشته، رودخانه‌ها و دریاچه‌های این کشور خشک شده است. این در حالی است که عربستان در سال 2024 در حدود 100 میلیون درخت را در زمینی که شن زار است با استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته کاشته و به فضای سبز تبدیل کرده است. آمار دیگری که در این زمینه وجود دارد این است که عربستان با کشت گسترده درخت زیتون در سال 2024 به یکی از صادرکنندگان بزرگ روغن زیتون در جهان تبدیل شده و موقعیت اسپانیا و ایتالیا را در زمینه صادرات روغن زیتون به خطر انداخته است. نکته جالب اینکه میزان تولید زیتون در عربستان در این سال در حدود 15 هزار تن بوده اما میزان تولید زیتون در ایران که تولید زیتون در آن به سده‌ها قبل باز می‌گردد تنها 11 هزار میلیون تن بوده است. از سوی دیگر من زمانی که به عربستان سفر کردم از نزدیک دیدم که در عربستان قطار‌های سریع‌السیر با سرعت 300 کیلومتر در ساعت بین شهرها در حرکت بود و از سوی دیگر همه جاده‌های این کشور آزادراه بودند. این در حالی است که جاده‌های ایران در وضعیت خوبی قرار ندارد و بالاترین میزان مرگ و میر را در اختیار دارد. به همین دلیل کنار هم قرار گرفتن این دو نوع سبک زندگی در آینده ممکن است باعث تغییر معادلات اجتماعی و اقتصادی در منطقه شود.

*کنار هم قرار گرفتن این دون سبک زندگی چه تغییری در معادلات اقتصادی و اجتماعی کشورهای منطقه و به خصوص ایران به وجود خواهد آورد؟

به هر حال مردم ایران و کشورهای منطقه زندگی خود را با هم مقایسه می‌کنند و این موضوع می‌تواند باعث به وجود آمدن تنش‌های اجتماعی در ایران شود. یکی از پیامدهای این وضعیت مهاجرت نخبگان و حتی مردم به کشورهای دیگر منطقه است. اگر این مهاجرت به اقشار پایین جامعه نیز منتقل شود ممکن است بسیاری از معادلات اجتماعی را تغییر بدهد و یک هشدار جدی است. نکته مهم دیگر سفر ترامپ به خاورمیانه سرمایه‌گذاری‌های کلانی بود که در زمینه هوش مصنوعی صورت گرفت. بدون تردید در شرایط کنونی هوش مصنوعی به یک واقعیت غیر قابل انکار برای مردم جهان تبدیل شده است. اگر چه چینی‌ها نیز در این زمینه پیشرفت‌هایی داشته‌اند اما واقعیت این است که این تکنولوژی بسیار پیچیده در اختیار شرکت‌های آمریکایی است. حضور افرادی مانند آقای ایلان ماسک در سفر به عربستان نشان می‌دهد که آمریکا به دنبال این است که به جای اینکه تکنولوژی‌های پیچیده خود را به چین منتقل کند به کشورهای مطمئن‌تری انتقال بدهد که در واقع همان کشورهای ثروتمند حوزه خلیج فارس است.