جزئیات و علت آتش‌سوزی در جنگل‌های هیرکانی در الیت چالوس/ با پوشش گیاهی این منطقه آشنا شوید

به گزارش آرمان ملی آنلاین،  در حالی‌که جنگل‌های هیرکانی شمال ایران به‌عنوان یکی از کهن‌ترین و ارزشمندترین نواحی زیست‌محیطی کشور شناخته می‌شوند، اکنون شعله‌های آتش در ارتفاعات روستای الیت در مرزن‌آباد چالوس، جان این میراث طبیعی را تهدید می‌کنند. عملیات اطفای گسترده با استفاده از بالگرد، هواپیما و نیروی انسانی از چند روز قبل آغاز شده، اما سختی دسترسی، شیب تند و پوشش سنگین درختی کار را برای مهار آتش دشوار کرده است. در این مطلب، وضعیت فعلی، علل احتمالی آتش‌سوزی، تأثیرات زیست‌محیطی و پیشنهادهایی برای آینده مورد بحث قرار می‌گیرد.

جنگل‌های هیرکانی کجاست و چرا اهمیت دارند؟

جنگل‌های هیرکانی (جنگل‌های هیرکانی خزری) بخشی از پوشش جنگلی باستانی شمال ایران هستند که قدمت آن‌ها به میلیون‌ها سال می‌رسد. این نوار سبز در امتداد سواحل جنوبی دریای خزر گسترده است و تنوع زیستی بسیار بالایی دارد؛ گونه‌های گیاهی، پرندگان و پستانداران گوناگون در آن زیست می‌کنند.

از نظر زمین‌شناسی، این جنگل‌ها بازمانده جنگل‌هایی‌اند که در گذشته بخش وسیعی از کره زمین را پوشش داده بودند؛ به همین دلیل به عنوان «موزه زنده طبیعی» شناخته می‌شوند. یونسکو نیز در سال‌های گذشته بخشی از این زیست‌بوم را به‌عنوان میراث جهانی ثبت کرده است.

اهمیت این جنگل‌ها فقط زیست‌محیطی نیست: آن‌ها نقشی کلیدی در کنترل آب‌وهوا، جلوگیری از فرسایش خاک، تنظیم چرخه آب و تأمین اکوسیستم‌های محلی ایفا می‌کنند. آسیب به این جنگل‌ها یعنی آسیب به منابع طبیعی و پایداری محیط زیست منطقه‌ای.

الیت (روستای الیت چالوس)؛ نقطه کانونی آتش

روستای الیت در بخش مرزن‌آباد شهرستان چالوس واقع شده است و در ارتفاعات جنگلی قرار دارد. این منطقه به‌دلیل مناظر کوهستانی، پوشش طبیعی جنگلی و مسیرهای پیاده‌روی، برای گردشگران طبیعت‌دوست جذاب است. اما همین ویژگی‌ها، یعنی صخره‌ای بودن منطقه و شیب تند، کار را برای عملیات اطفا به‌شدت دشوار کرده‌اند.

به گفته مسئولان منابع طبیعی، دسترسی زمینی به برخی کانون‌های آتش بسیار مشکل است و پیمودن مسیر پنج‌ساعته برای تیم‌های عملیاتی بخشی از چالش بزرگ کار است. بادهای محلی و پوشش گیاهی انبوه نیز امکان شعله‌ور شدن را افزایش داده‌اند.

شروع آتش‌سوزی و روند آن

گزارش‌ها حاکیست که آتش‌سوزی در جنگل‌های منطقه الیت چالوس در دو مرحله در حال وقوع است:

مرحله نخست: برخی منابع خارجی گزارش می‌دهند که آتش از حدود ۱۰ آبان آغاز شد و پس از تلاش اولیه مهار شده بود.

مرحله دوم: مجدداً از حدود ۲۴ آبان شعله‌ها شدت گرفته‌اند و آتش‌سوزی دوباره فعال شده است.

بنابراین، با وجود تلاش‌های اولیه، کنترل کامل آتش هنوز به‌دست نیامده و منطقه در وضعیت ناپایداری قرار دارد.

چالش‌ها و موانع مهار آتش

عملیات اطفا در این منطقه با موانع جدی روبه‌رو است:

زیربنای صخره‌ای و شیب‌دار: بر اساس گزارش رئیس اداره منابع طبیعی چالوس، منطقه آتش‌سوزی بسیار صخره‌ای است.

پوشش گیاهی انبوه: برگ‌ها، لاش‌برگ‌ها و تنه‌های درختی خشک شده می‌تواند به‌عنوان سوخت قابل توجه عمل کند و گسترش آتش را تسهیل کند.

وزش باد محلی: باد محلی (فان یا باد گرمشی در ارتفاعات) ممکن است شعله‌ها را به نقاط جدید منتقل کند و کار اطفا را سخت‌تر کند.

دستگاه‌ها و امکانات محدود: طبق گزارش‌ها، تعداد بالگردها و هواپیماهای آب‌پاش محدود بوده است و در برخی نقطه‌ها منابع محلی از کمبود تجهیزات شکایت دارند.

دور بودن کانون‌ها: برخی کانون‌های آتش در ارتفاعات صعب‌العبور قرار دارند که به سختی قابل دسترسی زمینی‌اند.

پاسخ مقامات و عملیات اطفا

در واکنش به آتش‌سوزی:

معاون امور جنگل در سازمان منابع طبیعی اعلام کرده است که بیش از ۸۰ درصد آتش در منطقه الیت مهار شده است.

در این عملیات، بیش از ۳۰ سورتی پرواز بالگرد برای انتقال آب انجام شده است.

همکاری دستگاه‌های مختلف از جمله فرمانداری چالوس، منابع طبیعی، هلال‌احمر، نیروهای بسیج و محلی گزارش شده است.

با این حال، برخی منابع مردمی و محیط‌زیستی از کمبود نهادهای مؤثر، تعلل و کندی در پاسخ‌دهی انتقاد کرده‌اند.

بر اساس گزارش‌ها، نیروهای محلی بیش از ۳۰۰ نفر بوده‌اند (محیط‌بانان، هلال‌احمر، محلی‌ها) که با کمترین امکانات در شیب‌ها و مسیرهای دشوار حرکت کرده‌اند.

علت احتمالی آتش‌سوزی

علل آتش‌سوزی هنوز به‌صورت قطعی اعلام نشده است، اما تحلیلگران و مسئولان چند احتمال را مطرح کرده‌اند:

عامل انسانی: بسیاری از مقامات منابع طبیعی احتمال داده‌اند که آتش دلایل انسانی دارد مانند حضور شکارچیان، حفاران غیرمجاز یا افراد متخلف که وارد منطقه شده‌اند.

شرایط طبیعی: پدیده بادهای گرمشی (فان) که در ارتفاعات هیرکانی اتفاق می‌افتد، می‌تواند به شعله‌ور شدن آتش و گسترش آن کمک کند.

سوخت جنگلی زیاد: انباشت برگ‌های خشک، لاشه درختان و پوشش جنگلی قوی، ممکن است موجب شدت بیشتر حریق شود.

به گفته مسئولان، در حالی که عامل انسانی احتمال قوی‌تری دارد، تحقیقات بیشتر لازمه شناسایی دقیق منشأ آتش‌سوزی است.

پیامدهای زیست‌محیطی و اجتماعی

آتش‌سوزی در جنگل‌های هیرکانی، به چند دلیل پیامدهای بسیار جدی دارد:

آسیب به تنوع زیستی: درختان چندصدساله و گونه‌های ارزشمند جنگلی ممکن است قربانی آتش شوند یا آسیب ببیند، که توازن زیستی منطقه را به هم می‌زند.

خسارت به اکوسیستم جنگلی: سوختن کنده‌ها و تاج درختان (نه فقط سطح جنگل) نشان‌دهنده خسارت عمیق‌تر به ساختار جنگل است.

خطر سیلاب و فرسایش: پس از آتش‌سوزی، خاک جنگلی آسیب‌پذیرتر می‌شود، و احتمال فرسایش خاک یا روان‌آب در دوره‌های بارانی افزایش خواهد یافت.

آلودگی هوا: دود ناشی از آتش‌سوزی می‌تواند کیفیت هوا را تا مسافت‌های دور تحت تأثیر قرار دهد و تهدیدی برای سلامت ساکنان محلی باشد.

تأثیر بر گردشگری محلی: روستای الیت و اطراف آنکه مقصد طبیعت‌گردان است، ممکن است برای مدتی تعطیل یا دسترسی به آن محدود شود؛ این امر بر اقتصاد محلی تأثیر منفی خواهد داشت.

اعتراض عمومی و نارضایتی: همان‌طور که رسانه‌ها گزارش داده‌اند، برخی کاربران شبکه‌های اجتماعی و فعالان محیط زیست، عملکرد مقامات را مورد انتقاد قرار داده‌اند و از تعلل، ناتوانی یا اولویت ندادن به منابع طبیعی انتقاد دارند.

نقش و مشارکت محلی و مردمی

یکی از برجسته‌ترین نکات این بحران محیط زیستی، مشارکت چشمگیر مردم محلی و داوطلبان است:

دهیاران، همیاران طبیعت، گروه‌های محلی و کوه‌نوردان در عملیات اطفا شرکت دارند و به‌صورت پیاده یا با تجهیزات ساده در منطقه حضور دارند.

مسئولان منابع طبیعی نیز از همکاری مردم محلی قدردانی کرده‌اند؛ با وجود شرایط سخت، بسیاری از افراد با احساس مسئولیت در صحنه حریق ایستاده‌اند.

این مشارکت مردمی نه‌تنها به مهار آتش کمک می‌کند، بلکه پیام روشنی از اهمیت جنگل هیرکانی برای جامعه محلی و تغییر نگرش نسبت به حفاظت منابع طبیعی دارد.

برای کاهش ریسک آتش‌سوزی مجدد و حفاظت بهتر از جنگل‌های هیرکانی، چند پیشنهاد کلیدی وجود دارد:

۱. تقویت امکانات اطفا

تأمین و نگهداری بالگردها و هواپیماهای آب‌پاش محلی برای واکنش سریع

تجهیز پایگاه‌های منابع طبیعی در مناطق حساس به تجهیزات پیشرفته‌تر

۲. پایش دائم و پیش‌بینی خطر

ایجاد سیستم‌های پایش آتش با استفاده از دوربین، سنسورهای دمایی و سامانه‌های هشدار زودهنگام

بهره‌گیری از نقشه‌های حساسیت آتش‌سوزی (Wildfire Susceptibility) با مدل‌سازی عوامل اقلیمی و انسانی. مطالعات علمی اخیر نشان داده‌اند که «عامل انسانی» نقش بسیار مهمی در وقوع آتش دارد.

۳. آموزش و آگاهی‌رسانی محلی

برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای ساکنان روستایی، گردشگران و همیاران طبیعت درباره پیشگیری از آتش‌سوزی

تشویق به نگهداری مسیر پاک و ایمن در جنگل (جمع‌آوری زباله، لاش‌برگ‌ها)

۴. سیاست‌گذاری و حمایت حقوقی

تدوین طرح‌های حفاظت منطقه‌ای که استفاده از جنگل را به شکل پایدار تنظیم کنند.

افزایش بودجه حفاظت جنگل و منابع طبیعی، به‌ویژه در مناطقی که حفاظت میراث جهانی دارند.

پیگیری قانونی عاملان احتمالی آتش‌سوزی (شکارچیان، افراد متخلف) و تقویت نظارت

۵. توسعه مشارکت بین‌المللی

با توجه به اهمیت جهانی هیرکانی، همکاری با نهادهای بین‌المللی محیط زیست برای جذب منابع، تجربه فنی و کمک‌های فنی اولین گام مهم است.

استفاده از سازوکارهای میراث یونسکو در برنامه‌ریزی حفاظت جنگل

۶. تقویت زیرساخت‌های محلی گردشگری پایدار

طراحی مسیرهای اکوتوریسم با حداقل تأثیر زیست‌محیطی

ساخت سازه‌های ایمن و مشخص (چشم‌انداز، پل چوبی، پایشگر راهنما) برای کاهش برخورد گردشگران با پوشش گیاهی حساس

آتش‌سوزی در جنگل‌های هیرکانی منطقه الیت چالوس، یک فاجعه طبیعی و تا حد زیادی انسانی است که تهدیدی جدی برای میراث زیست‌محیطی ایران به شمار می‌آید. با وجود آن‌که بخش بزرگی از آتش مهار شده است، اما شرایط صعب‌العبور، پوشش گیاهی انبوه و امکانات محدود اطفا نشان می‌دهد که خطر خاموشی کامل همچنان وجود دارد. برای جلوگیری از تکرار این بحران، لازم است تا هم اقدامات فوری (تقویت حمله اطفا، همکاری مردمی) و هم اقدامات بلندمدت (پایش ریسک، آموزش، سیاست‌گذاری) هم‌زمان دنبال شوند.

پوشش گیاهی، درختان و حیات وحش میراث سبز شمال ایران

جنگل‌های هیرکانی یکی از قدیمی‌ترین قدیمی‌ترین رویشگاه‌های شمال ایران است و جنگل‌ها در شش استان گلستان، خراسان شمالی، مازندران، گیلان، آذربایجان شرقی و اردبیل قرار دارند. درباره این جنگل در ادامه بخوانید.

جنگل‌های هیرکانی یکی از قدیمی‌ترین و ارزشمندترین رویشگاه‌های جهان هستند که در امتداد نوار سبز شمال ایران از استان گلستان تا اردبیل کشیده شده‌اند. این جنگل‌ها در شش استان گلستان، خراسان شمالی، مازندران، گیلان، آذربایجان شرقی و اردبیل قرار دارند. بیشترین مساحت جنگل‌های هیرکانی در استان مازندران با حدود یک میلیون هکتار است و گیلان با ۲۶ درصد و گلستان با ۲۱ درصد در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند.

مساحت کلی جنگل‌های هیرکانی حدود دو میلیون و صد و بیست و پنج هزار هکتار است که دو میلیون هکتار از آن در ایران واقع شده است. با وجود این گستردگی، تنها ده درصد از این جنگل‌ها تحت عنوان مناطق حفاظت‌شده مدیریت می‌شوند و متأسفانه بخش‌های زیادی از آنها تحت تأثیر فعالیت‌های انسانی مانند ویلاسازی، چرای بیش از حد دام و پروژه‌های صنعتی آسیب دیده‌اند. قدمت این جنگل‌ها به دوره سوم زمین‌شناسی می‌رسد و حدود چهل میلیون سال پیش شکل گرفته‌اند، به همین دلیل به عنوان فسیل زنده جهان شناخته می‌شوند.

اهمیت مناطق حفاظت‌شده جنگل‌های هیرکانی

تنها ده درصد از کل جنگل‌های هیرکانی در قالب مناطق حفاظت‌شده مدیریت می‌شوند، اما همین بخش کوچک مهم‌ترین ذخایر ژنتیکی و زیستی این ناحیه را در خود جای داده است. از جمله مهم‌ترین این مناطق می‌توان به پناهگاه حیات‌وحش دودانگه و چهاردانگه در ساری، پارک ملی گلستان، منطقه حفاظت‌شده البرز مرکزی، شبه‌جزیره میانکاله، پناهگاه دشت ناز، جهان‌نما در گلستان، لیسار در گیلان، و پناهگاه‌های سمسکنده و سلکه اشاره کرد. این مناطق از لحاظ تنوع جانوری و پوشش گیاهی بسیار غنی‌اند و از ارتفاعات کوهستانی تا نوار ساحلی خزر را شامل می‌شوند.

برخی از مناطق حفاظت‌شده هیرکانی بهترین زیستگاه حیوانات کمیاب و نیز مناسب‌ترین مکان برای مشاهده گونه‌ها از فاصله امن هستند و از همین رو اهمیت توریستی و آموزشی فراوانی دارند.

آب‌وهوای جنگل‌های هیرکانی

آب‌وهوای جنگل‌های هیرکانی عمدتاً معتدل مرطوب و سرد مرطوب است. رطوبت دریای خزر و گرمای تابستانی مهم‌ترین عامل تداوم حیات گیاهی این جنگل‌هاست. این اقلیم مرطوب سبب شده است که در تابستان هوا گرم و شرجی باشد و در زمستان‌ها شرایط معتدل و مرطوب برقرار بماند. ویژگی مهم جنگل‌های هیرکانی این است که مشابه آن در اروپا به دلیل سرمای شدید امکان رشد نیافته و از بین رفته است، اما در ایران به دلیل شرایط خاص اقلیمی همچنان باقی مانده‌اند.

پوشش گیاهی جنگل‌های هیرکانی

پوشش گیاهی جنگل‌های هیرکانی یکی از غنی‌ترین پوشش‌های گیاهی ایران به شمار می‌رود. بیش از هشتاد گونه درخت و بیش از پنجاه نوع درختچه در این ناحیه رشد می‌کنند. بخش قابل توجهی از این گونه‌ها اندمیک هستند و تنها در همین ناحیه یافت می‌شوند.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این جنگل‌ها نقش آنها در ذخیره آب است. در هر ده هزار مترمربع از خاک این جنگل‌ها بین پانصد تا دو هزار مترمربع آب ذخیره می‌شود که نقش مهمی در تغذیه سفره‌های زیرزمینی دارد.

گیاهان و درختان هیرکانی علاوه‌بر نقش زیست‌محیطی، در تولید اکسیژن کشور سهم بسیار ارزشمندی دارند و به‌عنوان ریه سبز ایران شناخته می‌شوند.

درختان جنگل‌های هیرکانی با توجه به سه اقلیم گرم و مرطوب تابستانی، مرطوب پاییزی و معتدل زمستانی، تنوع بسیار بالایی دارند. اغلب درختان این جنگل‌ها پهن‌برگ هستند و از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به راش، افرا، نارون، ممرز، توسکا، زبان‌گنجشک، بارانک، سرخدار، نمدار، انجیلی، بلوط، لرگ و انجیر اشاره کرد.

راش شناخته‌شده‌ترین درخت این جنگل‌ها است و در مناطق مرتفع گونه‌هایی مانند سابینا و کامونیس نیز رشد می‌کنند. در ارتفاعات پایین‌تر که مناطق جلگه‌ای هستند، شمشاد، توسکا و بلوط دیده می‌شود. سه گونه کمیاب جهان یعنی سرخدار، زربین و سرنوشت نیز در جنگل‌های هیرکانی یافت می‌شوند.

درخت های جنگل های هیرکانی

با وجود این تنوع، بسیاری از گونه‌های درختی هیرکانی به دلیل قاچاق چوب، تخریب زیستگاه و آتش‌سوزی‌ها در معرض خطر قرار گرفته‌اند.

درختچه‌ها و بوته‌های جنگل‌های هیرکانی

درختچه‌ها و بوته‌ها نیز بخش مهمی از پوشش جنگلی هیرکانی را تشکیل می‌دهند. زغال‌اخته، انار، آلوچه وحشی، سیب وحشی، ازگیل، زالزالک، خاس و انواع تمشک از مهم‌ترین گونه‌های این منطقه هستند. بسیاری از این میوه‌ها توسط مردم محلی در فصل‌های مختلف برداشت و در بازار‌های محلی عرضه می‌شوند.

حیات وحش جنگل‌های هیرکانی

حیات وحش جنگل‌های هیرکانی از غنی‌ترین زیست‌بوم‌های جانوری ایران به شمار می‌رود. صد گونه پستاندار و بیش از سیصد گونه پرنده در این منطقه زندگی می‌کنند.

از پستانداران مهم این ناحیه می‌توان به خرس قهوه‌ای، پلنگ، شغال، گورکن، سمور، روباه، گربه جنگلی، خرگوش و موش جنگلی اشاره کرد. گونه‌های مهم علف‌خوار مانند مرال و شوکا در گذشته فراوان بوده‌اند، اما امروز تنها در پارک ملی گلستان قابل مشاهده هستند. از کمیاب‌ترین پستانداران منطقه نیز روباه سرِ دم سیاه و اسبچه خزری‌اند که زیستگاه اصلی‌شان در نواحی آمل است.

حیات وحش جنگل های هیرکانی

 

پرندگان جنگل‌های هیرکانی برای دوستداران پرنده‌نگری اهمیت ویژه‌ای دارند. بیش از هر نقطه دیگری در ایران تنوع پرندگان در این جنگل‌ها چشمگیر است. از گونه‌های مهم این منطقه می‌توان به سار، قرقاول، دارکوب، قرقی، کرکس، بلدرچین، جغد، عقاب، شاهین و انواع اردک‌ها اشاره کرد.

یکی از گونه‌های در خطر انقراض هیرکانی، قرقاول خزری است که شکار بی‌رویه باعث کاهش شدید جمعیت آن شده است. حفاظت از این گونه‌ها مستلزم تغییر الگوی اقتصادی مناطق محلی از شکار به گردشگری و پرنده‌نگری است.

اهمیت جنگل‌های هیرکانی

جنگل‌های هیرکانی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان اکسیژن ایران نقشی حیاتی در تصفیه هوا و ایجاد تعادل اکولوژیک دارند. وجود این جنگل‌ها در کنار دریای خزر به جلوگیری از سیلاب‌های ویرانگر کمک کرده و به دلیل نفوذپذیری بالای خاک، آب باران به‌سرعت جذب و در منابع زیرزمینی ذخیره می‌شود.

به دلیل تنوع جانوری و گیاهی، این منطقه یک گنجینه زیست‌محیطی محسوب می‌شود و نابودی هر گونه از آن می‌تواند ضربه‌ای جدی به چرخه اکوسیستم وارد کند.

در سال ۲۰۱۹ جنگل‌های هیرکانی در فهرست میراث طبیعی یونسکو ثبت شدند و از آن زمان جایگاه جهانی و ارزش حفاظتی بیشتری یافتند.

معروف‌ترین جنگل‌های هیرکانی

در میان جنگل‌های متعدد این ناحیه، برخی شهرت بیشتری دارند؛ مانند جنگل الیمستان، جنگل ابر شاهرود، جنگل بولاساری، جنگل وار، جنگل کجور، جنگل لیسار و جنگل خشکهداران تنکابن. هرکدام از این جنگل‌ها تنوع گیاهی و جانوری منحصر به‌فردی دارند و برای بازدید از آنها استفاده از راهنمای محلی توصیه می‌شود.

در برخی مناطق امکان مشاهده حیوانات وجود دارد، اما نزدیک شدن به زیستگاه جانوری ممنوع و خطرناک است و برای حیوانات نیز ایجاد استرس می‌کند.

علل نابودی جنگل‌های هیرکانی

تخریب جنگل‌های هیرکانی در چند دهه اخیر شدت گرفته است. ویلاسازی، قطع درختان، قاچاق چوب، شکار بی‌رویه و پروژه‌های صنعتی از مهم‌ترین عوامل این تخریب هستند.

در طرح‌هایی مانند انتقال آب خزر، بخش قابل توجهی از جنگل‌ها در خطر نابودی قرار گرفت، اما برخی از این طرح‌ها به دلیل اعتراض‌های گسترده و تهدید اکولوژیک متوقف شدند.

آتش‌سوزی نیز از دیگر دلایل مهم نابودی جنگل‌های هیرکانی است و بی‌دقتی گردشگران و نبود بالگرد‌های مناسب اطفإ حریق در ایران در روشن کردن آتش، عامل اصلی وقوع آن به شمار می‌رود.