شانگهای و تکمیل نگاه ایران به شرق

سازمان همکاری شانگهای که در سال ۲۰۰۱ میلادی از سوی کشورهای چین و روسیه و چهار کشور قزاقستان ، تاجیکستان، ازبکستان و قرقیزستان پایه گذاری شد، اکنون در سال ۲۰۲۱ با نهایی شدن مراحل عضویت هندوستان، پاکستان و ایران و سه عضو ناظر مغولستان ، افغانستان و بلاروس گستره جغرافیایی بسیار وسیع تری به خود گرفته است. این سازمان از درون رقابت قدرت های بزرگ بر سر منطقه ژئوپولتیک آسیای میانه ظهور کرد و در واقع در پاسخ به بر قرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در این منطقه پایه گذاری شده است. در این شکی نیست که نقش دو قدرت چین و روسیه در اهداف این سازمان تعیین کننده است. اهداف رسمی سازمان بسیار گسترده است و شامل مسائل امنیتی در آسیای میانه به خصوص، تروریسم، جدایی‌طلبی، و افراط گرایی، همکاری های اقتصادی، افزایش سطح بازرگانی و همکاری های بانکی برای فراهم کردن سرمایه جهت طرح های مشترک سرمایه گذاری، همکاری های فرهنگی و نهایتا تشکیل باشگاه مشترک انرژی است که از خواسته های روسیه محسوب می شود. بنابراین سازمان شانگهای یک نهاد منطقه ای برای همکاری های چند جانبه در حوزه های سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی و با تاکید بر حفظ و ثبات مرزها و حاکمیت ملی کشورها است. این سیاست‌ها در مخالفت با سیاست‌های یکجانبه گرایی ایالات متحده آمریکاست. از اهمیت تشکیل این سازمان و اهداف همه جانبه آن همین بس که مساحت کل سرزمین های تحت حاکمیت کشورهای عضو و ناظرین بیش از ۳۵ میلیون کیلومتر مربع و با جمعیتی بیش از سه میلیارد یا حدودا بیش از ۴۰ درصد جمعیت دنیا را در بر می گیرد. از این رو باید گفت که این سازمان ظرفیت بسیار فراوانی در شکل گیری ساختارهای امنیتی حوزه پیرامونی خودش خواهد داشت و برگزاری نشست در روزهای ۱۶ و ۱۷ سپتامبر خود گویای تلاش اعضای این سازمان برای ایفای نقشی فعالانه تر در بحران های منطقه به خصوص افغانستان است. خروج نیروهای آمریکا و ناتو از افغانستان و تسلط گروه طالبان بر این کشور از تحولات مهمی است که شایسته توجه سازمان خواهد بود. اگر چه این سازمان به‌صورت آشکار به دنبال تقابل با منافع هیچ کشوری نبوده و رسما هدف همکاری‌های چند جانبه برای حفظ امنیت را پیگیری کرده است ولی واقعیت این است که محور روسیه و چین به انضمام ایران به نوعی در حال حرکت به سمت تقابل با نفوذ آمریکا در منطقه هستند. با توجه به گستردگی جغرافیایی و اهداف سازمان، عضویت رسمی و کامل ایران در این سازمان حامل اثرات سیاسی، امنیتی و اقتصادی فراوانی است. از سوی دیگر ایران مدت ها است که یکی از حامیان جدی برنامه بعضی از کشورهای عضو به‌ویژه روسیه در مقابله با تروریسم و مواد مخدر بوده است و اکنون عملا به این هدف سازمان پیوسته است. ایران همچنین عملا در مسیر کریدور شمال به جنوب و شرق به غرب قرار دارد که می‌تواند نقش تاریخی خود را با وجود بدخواهی بعضی از کشورها ایفا کند. علاوه بر این، منابع غنی انرژی نفت و گاز ایران که مورد نیاز چین و هند، دو عضو پر جمعیت سازمان است همراه با همکاری‌های استراتژیک ایران با این دو کشور و در کنار همکاری‌های امنیتی شانگهای، نگاه و رویکرد ایران به شرق را تکمیل می کند. همکاری‌های اقتصادی ایران و چین از یک طرف و ایران و روسیه از طرف دیگر در قالب قراردادهای درازمدت، در صورتی که با توسعه و سرمایه گذاری های داخلی ایران همراه شود، راهگشای بسیاری از مسایل اقتصادی و توسعه‌ای سریع ایران خواهد شد. نهایتا عضویت ایران در سازمان شانگهای به عنوان یک نهاد قدرتمند منطقه‌ای که در تقابل با نفوذ و یکجانبه گرایی آمریکا و ناتو و تضعیف هژمونی آنها در جهان است، می‌تواند موضع ایران را در خاورمیانه تقویت کند و حتی در مذاکرات برجامی که روسیه و چین دو عضو دایمی شورای امنیت سازمان‌ملل شرکت دارند، امتیازات بیشتری برای لغو تحریم ها از آمریکا اخذ کند.