ترجمه شاهنامه برای 2 میلیارد اسپانیایی زبان در سراسر جهان

ترجمه اسپانيايي شاهنامه طي پروسه‌اي 10‌ساله و در قالب مجموعه‌اي هفت جلدي از سوي انتشارات «شمع و مه» به چاپ رسيد. ابتدا کمي درباره اين اثر و فرآيند ترجمه و انتشار آن توضيح دهيد.

شاهنامه به زبان‌هاي مختلف مثل روسي و آلماني در قرون 17 و 18 و به صورت کامل به انگليسي و فرانسه در اواخر قرن 18 و اوايل قرن 19 ترجمه شده است که مي‌توان از نسخه‌اي که ژول مُل در قرن 19 به فرانسه ترجمه کرده؛ به عنوان تکميل‌ترين نوع ترجمه شاهنامه به زبان‌هاي خارجي اشاره کرد و حتي مي‌شود گفت رفرنسي ا‌ست براي ترجمه شاهنامه به زبان‌هاي ديگر. البته نسخه روسي شاهنامه نيز تقريبا نسخه‌ کاملي‌ است. در واقع تنها جاي شاهنامه در زبان اسپانيايي خالي بود که از لحاظ گستره جمعيتي و همين‌طور تاثيرگذاري، دومين زبان دنياست. البته پيش‌تر بعضي از داستان‌هاي شاهنامه به اين زبان ترجمه شده بود؛ ولي نه به نوعي که در زبان‌هاي روسي، فرانسه و آلماني وجود دارد. به همين دليل ما در سال 1391 با پيشنهاد سفيرِ وقت ونزوئلا تصميم به ترجمه شاهنامه به زبان اسپانيايي گرفتيم و يک سال بعد از آن و زماني که هوگو چاوز به ايران آمد، قسمتي از جلد اول اين مجموعه‌ 7 جلدي - که در مجموع نزديک به 4500 صفحه دارد- رونمايي شد. پس از آن تصميم گرفتيم ترجمه را با مترجم اثر- خانم دکتر بئاتريس سلاس- که ايران‌شناس و اديب هستند، ادامه دهيم. به اين‌ترتيب، به کمک تيمي که داشتيم و همين‌طور همسر ايشان - دکتر رفيع رفيعي- ترجمه از نسخه فارسي کتاب انجام شد. البته تحصيلات عاليه دکتر سلاس در دانشگاه سوربن و در مقطع دکتري، در رشته زبان و ادبيات فرانسه است. ايشان به‌خاطر اشراف به زبان فرانسه، از نسخه ژول مُل کمک گرفت و کار را ادامه داد. در ادامه افراد زيادي به پيشبرد اين امر کمک کردند؛ به‌خصوص نقش دکتر نازنين نوذري در تکميل کار کم نبود. دکتر مهدي محقق نيز به‌خصوص در جلد اول کتاب بي‌نهايت تاثيرگذار و کمک ما بودند. البته به‌خاطر اشرافي که به شاهنامه داشتند، همواره از راهنمايي‌هاي ايشان در اين مجموعه استفاده کرده‌ايم.

شاهنامه فردوسي نه‌تنها يک اثر ملي که شاهکاري جهاني‌ست و مراحل تحقيق، پژوهش، ترجمه، ويراستاري و بازخواني يک مجموعه هفت جلدي حتما ملاحظات زيادي را ‌طلبيده است. از حساسيت‌هايي که در ترجمه اين اثر وجود داشت بگوييد.

ما در کنار ترجمه شاهنامه به زبان اسپانيايي، يک پروژه تحقيقاتي را آغاز کرديم تا به جهانيان بگوييم که افراد زيادي در دنيا بدون اينکه اطلاع داشته باشند، تحت تاثير شاهنامه هستند. بسياري از آثاري که در حال حاضر در جهان به صورت سريال، فيلم و کتاب توليد مي‌شود، برداشت‌هاي مستقيم يا غيرمستقيم از شاهنامه داشته‌اند؛ از جمله هري پاتر، ارباب حلقه‌ها، آيرون من و بسياري از سريال‌هاي ديگري که مي‌بينيم. جالب است بدانيد که خيلي از خارجي‌ها هيچ اطلاعي از وجود چنين اسطوره‌اي که حدود 1000 سال پيش در شرق دنيا خلق شده، نداشتند. يکي از کارهايي که انجام داديم اين بود که اين اطلاعات را يکي‌يکي استخراج کرديم و در قالب مستندات در برنامه‌ها و نشست‌هايي که داشتيم و خواهيم داشت، ارائه داده و خواهيم داد. بي‌شک اين مساله مهم و ارزشمندي براي ماست که بگوييم شاهنامه در آن زمان چه قدرتي داشته که هنوز هم استفاده از بخش‌هايي از آن مي‌تواند در آثار مختلف اين‌‌قدر تاثيرگذار باشد. همچنين در اين مسير همواره سعي داشتيم که شاهنامه را به مخاطباني عرضه کنيم که به ادبيات عامه دنيا آشنا هستند. اين راحت‌ترين راهي‌ست که شما مي‌توانيد فرهنگ کشورتان را به کشور ديگري تزريق کنيد. حتي تيپ کتاب به سمتي رفته که مي‌شود گفت شبيه به کتاب‌هاي مدرن‌ِ حال حاضر است.

جايي گفتيد که «در طراحي جلد اين مجموعه تلاش کرديم تا در عين حفظ مفهوم ايراني، بسيار مدرن و متفاوت کار کنيم.» در اين‌باره بيشتر توضيح دهيد؟

همان‌طور که اشاره شد سعي شد تا تيپ کتاب شبيه به کتاب‌هاي مدرن‌ حال حاضر باشد. سعي کرديم که مجموعه را خيلي شبيه به نمونه‌هاي کلاسيک کتاب‌هاي شاهنامه نکنيم؛ چرا که مي‌دانيم اين تيپ کتاب‌ها خيلي در ميان قشر 15 تا 35 سال تاثيرگذار نيست و با آن ارتباط نمي‌گيرند. به اين دليل در طراحي جلد کتاب از پژمان رحيمي‌زاده که به راستي يکي از بي‌نظيرترين گرافيست‌ها و تصويرگران ايراني‌ است کمک گرفتيم که آثار بسيار مدرني طراحي شد. هر بخش براساس داستاني که دارد، طراحي جداگانه‌اي دارد. کار از لحاظ ظاهري با آنچه ايرانيان از شاهنامه انتظار دارند، متفاوت است و بسيار مدرن شده است و نتيجه آن استقبال خوبي‌ست که در خارج از ايران از ظاهر کار مي‌شود و با آن ارتباط مي‌گيرند.

اسپانيايي زبان اصلي 20 کشور در سراسر جهان است که به دليل گستره‌ استفاده از اين زبان، آثار ادبي بسياري از سوي نويسندگان و شاعران مطرح در اين زبان خلق شده است. آيا در ترجمه شاهنامه به اسپانيايي، به گستره مخاطبان بين‌المللي در اين زبان هم فکر کرديد؟

بله. جداي از اينکه ترجمه کامل شاهنامه به زبان اسپانيايي وجود نداشت، بيشترين دليل انتخاب اين زبان براي ترجمه، گستره زبان اسپانيايي‌ بود. به غير از اسپانيا و پرتغال که تقريبا زبان اسپانيايي دارد و همين‌طور برزيل که زبانشان پرتغالي‌ست اما مي‌توانند زبان اسپانيايي را بخوانند و درک کنند، کشورهاي آمريکاي لاتين بدون استثنا اسپانيايي‌زبان هستند. کشورهاي آمريکاي لاتين از لحاظ غناي ادبي و مردم کتابخواني که دارند و از اين منظر جاي شاهنامه در اين زبان کاملا خالي بود. علاوه بر آن زبان دوم مردم در کشور آمريکا نيز اسپانيايي‌ست و مي‌شود گفت که اغلب مردم اين زبان را مي‌فهمند؛ به‌خصوص در جنوب و غرب اين کشور؛ يعني ايالت کاليفرنيا، تقريبا همه اين زبان را صحبت مي‌کنند و متوجه مي‌شوند. در نتيجه مي‌بينيم که گستره‌اي تقريبا 2 ميلياردي جمعيتي براي اسپانيايي‌زبان‌ها يا کساني که با اين زبان آشنايي دارند، وجود دارد. البته افراد زيادي بودند که اين کتاب را به زبان اسپانيايي درخواست مي‌کردند و در نتيجه، تجميع اين موارد باعث شد که اين مجموعه را در نثر و نه در شعر و به صورت کامل ترجمه کنيم که حدود 4500 صفحه در قالب مجموعه 7 جلدي و به صورت کامل و در داستان‌هاي مختلف ترجمه و چاپ شد.

گستردگي زبان و ادبيات اسپانيايي چه نقشي در ارائه اين اثر ايفا کرده است؟

همان‌طور که مي‌دانيد زبان اسپانيايي زباني ا‌ست که به‌خاطر نزديکي به زبان‌هاي ديگر به‌خصوص زبان‌هاي ايتاليايي، پرتغالي و حتي زبان فرانسه که از نظر ريشه‌اي نزديکي‌هاي زيادي با يکديگر دارد. اين مساله مي‌توانست راهگشا باشد؛ از اين جهت که اين ترجمه به زبان‌هاي ديگر نيز راه مي‌يابد. شايد براي مثال زبان چيني از نظر گستره جمعيتي، زبان بسيار مهمي باشد اما شايد از نظر تاثيرگذاري، در رتبه پنجم يا ششم دنيا قرار داشته باشد. چين شايد از کشورهايي که از نظر جمعيتي خيلي کم جمعيت‌تر از چين هستند؛ مانند، آلماني رتبه تاثيرگذاري پايين‌تري داشته باشد. به همين دليل تمرکز ما بر زبان اسپانيايي بود و به لطف خدا اين مجموعه به صورت کامل ترجمه شد و بعد از چندين‌بار ويراستاري، نهايتاً آماده رونمايي شد. البته از سال 1398 به بعد بارها سعي داشتيم که مراسم رونمايي را برگزار کنيم اما متأسفانه اپيدمي کرونا مانع شد تا اينکه در هر صورت به زمان حال رسيديم. ابتدا تصميم گرفتيم که مراسم رونمايي کتاب را که در واقع شروع رسمي عرضه مجموعه به حساب مي‌آيد، در شهر توس برگزار کنيم؛ اما متأسفانه به دليل پاره‌اي مشکلات در لحظات آخر برنامه رونمايي را لغو و برنامه ديگري را جايگزين آن کردند. اما به هر ترتيب تصميم ما برگزاري مراسم رونمايي مجموعه ترجمه اسپانيايي شاهنامه در موزه ملي بود که روز گذشته (سه‌شنبه 17 خردادماه) با حضور جمعي از مهمانان داخلي و خارجي برگزار شد. به اين ترتيب شاهنامه‌ اسپانيايي از اين پس در بيرون از کشور، و در واقع کشور به کشور و در سرزمين‌هاي اسپانيايي‌زبان، در برنامه‌هاي دانشگاهي و نمايشگاهي ارائه خواهد شد. همچنين برنامه‌هاي ويژه‌اي براي معرفي اسطوره بزرگ ايران، ابوالقاسم فردوسي و شاهنامه در جهان خواهيم داشت.

شما در اين مجموعه به هفت داستان محوري پرداخته‌ايد که بناي طراحي هر مجموعه قرار گرفته است. اين داستان‌ها با چه ملاکي انتخاب شده‌اند؟

اين داستان‌ها به ترتيبي که در شاهنامه وجود دارد، انتخاب شد. تک‌تک داستان‌ها تاثيرگذار هستند و در عين‌حال که ممکن است داستان‌ها و حتي ترتيب شاهاني که در شاهنامه وجود دارد از يکديگر مجزا باشند اما در مجموع مخاطب سرگذشت و زندگي پيچيده‌اي را مي‌خواند که در درون خود پر از فراز و نشيب‌ است که تقريبا همگي با اين اثر آشنا هستيم؛ از داستان بيژن و منيژه که به نوع خود داستاني عاطفي است تا مسائلي که درباره وطن‌دوستي، مبارزه با بيگانگان و مسائل بسياري که در اين کتاب بي‌نظير وجود دارد.

شاهنامه اثري حماسي و سرشار از افسانه‌ها، اسطوره‌ها، داستان‌ها و تاريخ ايران است که روايت ويژه‌اي دارد. براي انتقال بهتر اين مفاهيم به مخاطب خارجي از چه کارکردهاي روايي بهره برده‌ايد؟

يکي از دلايل انتخاب شاهنامه براي ترجمه - به عنوان بزرگ‌ترين اثر اسطوره‌اي ايران- همين قابليت ترجمه‌پذيري آن بود. با اين حال که شاهنامه در ادبيات زبان فارسي، بسيار ثقيل است اما نسخه‌هايي که مقداري ساده‌تر شده‌اند، قابليت ترجمه به زبان‌هاي ديگر را دارند و با همان قدرت و کيفيتي که در زبان فارسي دارد، مي‌توان آن را به زبان‌هاي ديگر ترجمه کرد. اين از خصوصيات مهم و بزرگ شاهنامه است. همچنين با اين حال که حدود هزار سال از نثر شاهنامه و سروده‌شدن آن مي‌گذرد، اين اثر هنوز هم تازه است. به همين خاطر مي‌بينيم که در کارهاي سينمايي از آن استفاده مي‌شود؛ چون بعد از گذشت هزار سال از خلق آن، هنوز براي نسل جديد قابل درک است و اين يکي از خاصيت‌هاي مهم شاهنامه به شمار مي‌آيد. مساله ديگري که درباره شاهنامه وجود دارد، تکيه و تاکيدي است که به عنوان يک روش زندگي، روش وطن‌دوستي، روش پايداري و... در آن وجود دارد. اين کتاب به حدي ريزه‌کاري دارد و به اندازه‌اي دقيق نوشته شده است که هر خواننده و مخاطبي را درگير خود مي‌کند. جداي اين بحث که ما ايراني هستيم و شاهنامه از کشور ماست، کتابي‌ست که مخاطب را با خود همراه مي‌کند به اين خاطر شاهنامه اثري فرامرزي و جهاني است. مي‌شود گفت که شاهنامه تنها اثري در زبان ادبيات ايران است که نه تنها در زمان خود چنين نمونه‌اي در اين تراز وجود نداشته، اين اثر به صورت رمان و کتابي بي‌نهايت تاثيرگذار در سطح جهاني توليد شده و روي کاغذ آمده است. قطعا شاهنامه کتاب بي‌نظيري در سطح دنياست. ما مي‌توانيم از شاهنامه در کنار آثار ديگر بزرگان ادبيات ايران مانند حافظ، سعدي، خيام و مولانا استفاده و به اين وسيله، در دنيا قدرت‌نمايي کنيم؛ چراکه واقعا نمونه اين آثار در دنيا و در هيچ فرهنگي وجود ندارد. به خصوص اينکه اين آثار قديمي هستند و از خلق آنها قرن‌ها گذشته است. در واقع قدمت تاريخي آنها اين سندي‌ست براي نشان دادن پيشينه‌ ادبي ايران و ما بايد بر اين موضوع تاکيد زيادي داشته باشيم. همان‌طور که گفتم، ما تصميم داريم که در کشورهاي اسپانيايي‌زبان درباره اين کتاب برنامه داشته باشيم و اولين کشوري که به آن سفر خواهيم کرد، کشور مکزيک است که قرار است در سه دانشگاه، در سه روز مختلف و همين‌طور در موزه ملي مکزيکوسيتي - که بزرگ‌ترين موزه آمريکاي لاتين و يکي از پنج موزه بزرگ دنياست و بخشي به نام پرشيا دارد- اختصاصا! برنامه‌اي براي فردوسي و شاهنامه داشته باشيم. در ادامه نيز کشور به کشور؛ از اسپانيا، کوبا، ونزوئلا، آرژانتين تا آمريکا سفر مي‌کنيم تا شاهنامه را به زبان اسپانيايي به مخاطباني که در اين زبان زندگي مي‌کنند، معرفي کنيم.