روسیه در خلیج فارس به دنبال چیست؟

بعد از حمله روسيه به اوکراين در آغازين ماه‌هاي سال 2022، بسياري از ناظران و تحليلگران بين‌المللي گمان مي‌کردند کشورهاي عربي حاشيه خليج فارس به دليل نزديکي به آمريکا و کشورهاي غربي، بلافاصله اين حمله را محکوم مي‌کنند و در سمت جبهه غرب قرار مي‌گيرند. اما تخمين‌ها درست از آب درنيامد؛ کشورهاي ثروتمند شوراي همکاري خليج فارس (GCC) از جمله عربستان سعودي و امارات تا حد زيادي سکوت اختيار کردند و حتي امارات به‌همراه چين و هند در رأي گيري شوراي امنيت، به قطعنامه آمريکا که خواستار خروج نيروهاي روسيه از اوکراين شده بود، رأي ممتنع داد. چنين جهت گيري نشان داد انرژي، پول و امنيت، به فاکتورهايي مهم در روابط روسيه و کشورهاي عرب حاشيه خليج فارس تبديل شده‌اند و روابط اقتصادي اين کشورها با مسکو در حال رشد به روابط امنيتي- نظامي نيز هست. از سمت روسيه نيز، رويارويي با آمريکا و تشديد رقابت‌ها و اختلافات ژئوپليتيک، نقش مهمي در افزايش توجه مسکو به خليج‌فارس دارد. هدف روسيه کاهش حضور و نفوذ آمريکا در مناطق مختلف از جمله خليج‌فارس و‌ايجاد ائتلاف‌هاي نظامي جديد با کشورهاي اين منطقه است. بر ‌اين اساس، منافع و اهداف کليدي که سبب اشتياق روسيه براي نقش‌آفريني در منطقه خليج فارس مي‌شوند را مي‌توان در سه جهت شناسايي کرد: منافع اقتصادي، امنيتي و نظامي. از منظر اقتصادي، منطقه خليج فارس از اهميت اقتصادي و ژئوپليتيک ويژه‌اي برخوردار است که ‌اين منطقه را براي کشورهاي بزرگ، به ويژه روسيه که به دنبال حفظ ثبات قيمت نفت است، واجد اهميت مي‌کند. ‌اين منطقه همچنين بازار مناسبي براي محصولات صنعتي و نظامي روسيه و جذب سرمايه‌گذاري در‌اين کشور محسوب مي‌شود. کشورهاي عضو شوراي همکاري خليج فارس نيز به دليل کاهش مشارکت و تعهدات ‌ايالات متحده در منطقه، به ‌ايجاد روابط با ساير قدرت‌هاي فرامنطقه‌اي مانند روسيه و چين علاقه‌مند شده‌اند. بر ‌اين اساس، بخش انرژي يکي از حوزه‌هاي کليدي است که منافع اعراب و روسيه در آن به هم نزديک مي‌شود. کرملين، به ويژه در شرايط کنوني که به دليل طولاني شدن جنگ اوکراين تحت فشار و تحريم قرار دارد، شوراي همکاري خليج فارس، به ويژه عربستان سعودي را مهره‌اي کليدي براي تنظيم بازار جهاني انرژي مي‌داند. ‌اين کشور همچنين در بازارهاي انرژي با ساير اعضاي شوراي همکاري خليج فارس نيز تعامل دارد. با وجود رقابت ظاهري روسيه و شوراي همکاري خليج فارس در زمينه نفت و گاز، فضاي کافي براي همکاري و هماهنگي بين آنها براي حفظ تعادل در بازارهاي جهاني وجود دارد به نحوي که به کاهش قابل توجه قيمت‌ها منجر نشود. اين گرايش تنها مربوط به دوران کنوني درگيري در جنگ نيست؛ در واقع، روسيه به دنبال همکاري بيشتر در حوزه نفت و گاز با شوراي همکاري خليج فارس براي رقابت با نفت شيل آمريکاست. در ‌اين زمينه، در سال 2019، روسيه و شوراي همکاري خليج فارس منشور همکاري در داخل اوپک پلاس را امضا کردند که درصدد شکل‌دهي به «يک مشارکت نفتي گسترده با هدف پيوند دادن استراتژي‌هاي توليد براي دستيابي به اهداف مشترک اقتصادي» بود. روسيه، شوراي همکاري خليج فارس را يکي از مهم‌ترين منابع سرمايه‌گذاري در اقتصاد خود مي‌داند. اين سرمايه‌گذاري‌ها در انواع شرکت‌هاي تجاري، کشاورزي و زيرساخت‌ها انجام مي‌شوند. رويکرد روسيه نسبت به شوراي همکاري خليج فارس از يک عامل تعيين کننده اقتصادي به منظور تقويت موقعيت روسيه در اقتصاد جهاني از طريق بازار خليج فارس نشأت مي‌گيرد و گسترش روابط با شوراي همکاري خليج فارس يک رکن اساسي در سياست خارجي روسيه است. در حوزه نظامي- امنيتي نيز روسيه از سال‌ها قبل به دليل تشديد تحولات امنيتي و نظامي در منطقه غرب آسيا به ويژه از زمان حمله آمريکا به افغانستان و عراق، روابط خود را با کشورهاي ‌اين منطقه را افزايش داد. در سال‌هاي اخير نيز به ويژه از آنجا که آمريکا بخشي از توجه خود را به مهار چين معطوف ساخته، روسيه مي‌کوشد خلاء قدرت نظامي برتر در غرب آسيا و خليج فارس را پر کند. البته با توجه به تمايل جمهوري اسلامي ايران براي کاهش حضور نظامي آمريکا و قدرت‌هاي غربي در خليج فارس، روسيه اين فرصت را مغتنم شمرده و مي‌کوشد از طريق همکاري با ايران، به عنوان قدرت برتر منطقه‌اي، در خليج فارس حضور داشته باشد؛ هرچند اين کشور فرصت‌هاي خود را محدود به همکاري با ايران نکرده و در هر کجا لازم باشد، با رقباي منطقه‌اي ايران نيز وارد معامله و مذاکره مي‌شود. در مجموع مي‌توان گفت تمايل روسيه براي حضور و نقش‌آفريني مؤثر در خليج فارس در ابعاد و زمينه‌هاي مختلف، به منظور کاستن از تبعات جنگ در اوکراين و در چارچوب ديدگاه گسترده‌تر اين کشور براي افزايش شبکه منافع و روابط خود در حوزه‌هاي ژئوپليتيک اثرگذار، رقابت با آمريکا و کشورهاي غربي و ايجاد يک توازن قدرت بين‌المللي قابل تفسير است.