زمینه کودتای۲۸مرداد

در 29 خرداد 1330 پس از اجرايي شدن قانون ملي شدن نفت، حسين مکي به عنوان سخنگوي هياتي که تاسيسات نفتي را در اختيار داشتند، نهايي شدن نهضت ملي نفت و دراختيار گرفتن دفاتر مرکزي شرکت نفت ايران- انگليس را اعلام و در مراسمي نمادين شبيه به آيين‌هاي انتقال قدرت، پرچم ملي برافراشته شد، شخصيت‌هاي سياسي و تاثيرگذار جهان از جمله جواهر لعل نهرو، اولازاروکاردناس رئيس‌جمهور مکزيک و... اين پيروزي را به ملت ايران و مصدق شادباش گفتند. هيچ يک از حاضران و شاهدان اين پيروزي تصور نمي‌کردند شعله‌هاي آتش بازي اين جشن و سرور ممکن است روزي مقدمات سقوط دولتي را فراهم کند که آن روز پيروز ميدان جنگ نفت لقب گرفته بود. انگليسي‌ها و آمريکايي‌ها که با ملي شدن نفت شاهد از بين رفتن بخش عمده‌اي از سرمايه و نفوذشان بر سياست ايران بودند خيلي پيش‌تر از جشن پيروزي مصدق و همراهانش به فکر تلافي افتاده، نقشه‌ها و برنامه‌هاي متنوعي براي پايين کشيدن مصدق از عرصه قدرت داشتند از تحت فشار قراردادن شاه تا به کار گرفتن مزدوران داخلي و خارجي با هدف برهم زدن نظم و اساس دولت مصدق و صنعت نفت ايران. پس از ابلاغ نخست وزيري مصدق انتخابات مجلس هفدهم در ديماه 1332 دولت مصدق را با چالش‌ها و مشکلات عديده‌اي روبه‌رو کرد، مذاکرات نفتي به بن‌بست خورده، بريتانيايي‌ها درصدد اتلاف وقت بودند بلکه رأي ديوان بين‌المللي دادگستري به نفع آنها صادر شود، مجلس به تحريک سلطنت‌طلبان و حاميان شاه و مزدوران استعمار پير و آمريکا حملات خود را به عملکرد دولت افزايش داده بود اما عموم مردم وفادار به مصدق در انتظار يک پيروزي ديگر به وي اميد داشتند، از طرفي وي با قول و وعده‌هايش انتظارات را بالا برده بود و حالا به سختي مي‌توانست با طرحي جز کنترل کامل بر صنعت نفت موافقت ملت را جلب کند. انگليس هم که نگران آبروي امپراتوري خود بود به هيچ وجه نمي‌خواست ملي سازي نفت را به عنوان حق حاکميت ملي ايران به رسميت بشناسد در چنين شرايطي هرگونه عقب‌نشيني از سوي دکتر مصدق با انبوه مخالفاني مواجه مي‌شد. به‌رغم تمام چالش‌ها مرداد 1332 مصدق که به قدر کافي محبوبيت يافته بود موفق شد از مجلس رأي اعتماد بگيرد 65 رأي موافق از سوي نمايندگان يعني پشتيباني مجلس، ده روز پس از رأي اعتماد، مصدق خواستار ديدار خصوصي با شاه راجع به منصب فرماندهي کل قوا براي نظارت بر تمامي ترفيعات و بازنشستگي‌ها و انتصابات نيروهاي مسلح شد اما شاه ضمن مخالفت با پيشنهاد مصدق به وي گفت تو فقط نخست وزيري يعني رئيس قوه مجريه هستي نه مسئول انتصابات نظامي. زماني که شاه درخواست مصدق را نپذيرفت مصدق استعفاي خود را تقديم کرد و به خانه بازگشت براي لحظاتي همه تصور مي‌کردند دوره نخست وزيري او همراه با اميدهاي ملي سازي نفت به پايان رسيده، شاه که از اين استعفا خرسند شده بود بلافاصله احمد قوام را به نخست وزيري منصوب کرد و بدين سان قوام پس از غيبت 5 ساله دوباره به عرصه سياست برگشت اما اين اتفاق بيش از 4 روز دوام نياورد 4 روز پس از آنکه قوام در 26 تير 1331 برمسند نخست وزيري نشست. خبر آمد که ديوان بين‌المللي لاهه به نفع ايران حکم داده است گرچه در 28 تير مجلس به نخست وزير جديد رأي اعتماد داده بود ولي نخست وزيري قوام با مقاومت خودجوش مردم مواجه شده بود راهپيمايي خياباني سي تير در پايتخت و ساير استان‌ها زود به خشونت کشيد، درگيري با پليس منجر به مرگ ده‌ها نفر و مجروحيت صدها نفر شد، سربازان و تانک‌هايي که در مناطق حساس پايتخت مستقر شده بودند به جماعت خشمگين شليک مي‌کردند. قيام30تير موجب شد تا قوام 77 ساله در 31 تير استعفا داده شاه بلافاصله مصدق را به نخست وزيري منصوب و با انزجار فرماندهي کل قوا را نيز به وي سپرد. پيروزي مصدق ضربه محکمي به اميدهاي بريتانيا و آمريکا بود، اينان اميد داشتند يک نخست وزير سازشکار مانند قوام به جاي مصدق بتواند زمينه کودتا يا اقدام نظامي مستقيم احتمالي را فراهم کند اما قيام 30 تير نمايشگر قدرت طبقات پايين و متوسط شهري در مقابل ِسياست نخبگان بود. اين پيروزي مصدق بود، مصدقي که حالا علاوه بر حمايت مجلس و مردم، با رأي صادره از دادگاه لاهه برگ برنده ديگري در دستانش داشت. حکم ديوان بين‌المللي دادگستري بر اين موضوع که ديوان صلاحيت ورود به پرونده نفتي ايران- انگلستان را ندارد آب پاکي روي دستان بريتانيايي‌ها ريخته آنان را با مصدقي روبه‌رو کرد که امتيازات بي‌سابقه‌اي را به دست آورده و در صدد است تا برنامه‌هاي اصلاحي ديگري غير از ملي شدن نفت را عملي کند.