كانال جديد آخرين اميد برای احيای درياچه اروميه

هشت سال اقدامات دولت‌ها و صرف هزينه‌هاي چندصد ميلياردي در قالب پروژه احياي درياچه اروميه، در کنار اقدامات موازي مخرب، همچون سدسازي و توسعه 20 برابري کشاورزي و...، تنها واژه تلخ «شکست پروژه» را روبه‌روي نام اين پروژه ملي قرار داد. آمار نيز پس از هشت سال، اين شکست را تا حدودي تاييد مي‌کند. سوال اينجاست که با گذشت بيش از 8 سال از شروع به کار ستاد احياي درياچه اروميه، اين ستاد چه دستاوردي دارد؟ پاسخ اين سوال را مي‌توان در آمار کاهش يا افزايش آب درياچه جست‌وجو کرد. طبق آخرين بررسي‌هاي شرکت آب منطقه‌اي آذربايجان غربي، تراز درياچه نسبت به‌مدت مشابه سال گذشته 57 سانتي‌متر کاهش يافته است. طبق اين آمار، حجم فعلي آب درياچه 3 ميليارد و 180 ميليون مترمکعب است و اين ميزان در مدت مشابه سال گذشته بيش از 5 ميليارد و 50 ميليون مترمکعب بود که آمار مقايسه‌اي کاهش 1. 87ميليارد مترمکعبي را نشان مي‌دهد. در حال حاضر درياچه اروميه 2502 کيلومتر مربع وسعت دارد که اين ميزان در مدت مشابه سال گذشته 3575 کيلومتر مربع بود. با اين حال سفر رئيس‌جمهور به استان آذربايجان غربي، ماموريتي سخت را پيش پاي رئيسي قرار داده که وي بايد از هزار کيلومتر مساحت شوره‌زاري که در آينده نزديک به کانون ريزگردهاي شور تبديل خواهد شد و شمال‌غربي و غرب کشور را تهديد مي‌کند، جلوگيري کند. ماموريتي سخت که در هشت سال قبل و با صرف هزينه‌هاي ميليارد دلاري تحقق پيدا نکرد. پروژه‌ احياي درياچه اروميه از سال 1393 آغاز شد و کاهش تراز آب درياچه اين پروژه‌ را با شکستي جدي مواجه کرده است. به‌گفته معاون اداره کل محيط زيست آذربايجان غربي «از سال 1376 همزمان با يک دوره خشکسالي کاهش سطح تراز درياچه اروميه اتفاق افتاد، تراز درياچه که آن روزها حدوداً 1277 متر از سطح آب‌هاي آزاد بود کم کم شروع به کاهش کرد.» البته وي به اين موضوع اشاره‌اي نکرده که از همان سال 1375، توسعه کشاورزي در اين منطقه و برروي رودخانه‌هايي که درياچه را تغذيه مي‌کردند تا دو دهه، چهار برابر شده است. امري که عليرضا دائمي، قائم مقام اسبق وزير نيرو نيز به آن اذعان دارد و با انتقاد از سوء مديريت رخ داده در حوضه آبريز درياچه اروميه در دهه‌هاي اخير گفت: «متاسفانه در دو دهه گذشته ما بيلان آب مورد مصرف در بخش‌هاي مختلف حوضه آبريز درياچه اروميه را تغيير داده‌ايم و به‌خصوص با توسعه بي‌ضابطه اراضي کشاورزي به روند خشک شدن درياچه اروميه دامن زده‌ايم؛ به نحوي که مطابق آمارهاي ستاد احياي درياچه اروميه در دو دهه گذشته، سطح اراضي کشاورزي در حوضه آبريز اين درياچه از 150 هزار هکتار به 600 هزار هکتار افزايش يافته است؛ يعني سطح اراضي کشاورزي در درياچه اروميه در 20 سال گذشته حدودا چهار برابر شده است.»

سدسازي، متهم رديف اول

اما توسعه کشاورزي، متهم رديف دوم در نابودي درياچه اروميه است و در اين ميان توسعه سد سازي در دو استان آذربايجان شرقي و هم کردستان در نابودي درياچه اروميه بسيار تاثيرگذار بوده است. همان‌طور که دستگاهي مديرعامل آب منطقه‌اي آذربايجان غربي، با اشاره به کاهش 6 درصدي حجم آب در مخازن سدهاي استان گفته است: «در حال حاضر 1348 ميليون مترمکعب آب در سدهاي استان وجود دارد که اين ميزان سال گذشته 1431 ميليون مترمکعب بود.» در اين ميان، آنچه که جاي سوال دارد، اين است که چرا حقابه درياچه اروميه از سوي سدها پرداخت نمي‌شود. پرسشي که سرپرست مديريت هماهنگي ستاد احياي درياچه اروميه درباره آن به «آرمان ملي» مي‌گويد: «وزارت نيرو به دلايلي مانند عدم اتمام پروژه و کاهش بارندگي اين حقابه را تامين نمي‌کند، براي خودشان توجيهاتي دارند که بخشي از آنها خيلي قابل قبول نيست، براي مثال يکي از کارهايي که بايد انجام مي‌شد اين بود که يکسري از دريچه‌ها که روي رودخانه‌ها در بندهاي انحرافي وجود دارد و آب را به سمت کشاورزي منتقل مي‌کند بايد در فصل غير کشاورزي بسته باشند تا آب وارد درياچه اروميه شود، اما امسال در بازديدي که داشتيم متاسفانه خيلي از اين دريچه‌ها همچنان باز بودند و آب به‌جاي درياچه به سمت زمين‌هاي کشاورزي مي‌رفت.» معاون محيط زيست آذربايجان غربي ادامه مي‌دهد: «به‌رغم اقدامات خوبي که در ستاد انجام شده، من به جرات مي‌گويم که ما در حوزه کشاورزي موفق نبوديم، در سال‌هاي اخير چه در زمينه توسعه اراضي آبي و چه در زمينه بالا بردن راندمان کشاورزي نتوانستيم موفق باشيم، فقط در يک مورد از سال 1394 تا 1398 چيزي حدود 47 هزارو 500 هکتار به اراضي آبي کشاورزي در حوضه درياچه اروميه اضافه شده است، همچنين در مواردي شاهد تغيير کاربري اراضي ملي به اراضي کشاورزي هستيم، بنابراين سطح اراضي کشاورزي دارد بيشتر مي‌شود.»

دخالت‌هاي انساني، درياچه را نابود مي‌کند

اما براي بررسي بيشتر اين موضوع مدير بخش مرکز زلزله شناسي مرکز تحقيقات راه، مسکن و شهرسازي به «آرمان ملي» مي‌گويد: ‌کاهش سطح آب درياچه اروميه و روند شتابان خشکي اين درياچه، يک پديده چند بُعدي است که بايد براي احياي اين درياچه ابتدا آنها را مد نظر قرار دهيم. يکسري عوامل به شرايط اقليمي و طبيعي ارتباط دارد که روند کاهش نزولات جوي، افزايش دما و سرعت تبخير در آن دخيل است. اما آنچه که خشکي درياچه اروميه را با درياچه‌هاي مشابه و زنده در جهان متفاوت مي‌کند، عدم مديريت و عوامل سهل انگارانه‌اي است که در قبال اين درياچه رخ داده که زمينه فاجعه‌ساز شدن آن را رقم زده است. بنا به گفته علي بيت اللهي، آن بخشي که باعث تهديد جدي براي درياچه اروميه است دخالت‌هاي مديريتي و انساني در تامين منابع آبي اين درياچه است که باعث سرعت بخشيدن به خشکي اين درياچه شده و بيلان درياچه را منفي کرده است. حال در شرايطي ما با مرز بحراني در خصوص درياچه اروميه مواجه هستيم سدسازي‌هاي متعدد بر روي مسيل‌ها، آبراه‌ها و رودخانه‌هاي تغذيه کننده درياچه اروميه، اولين نقش را داشته‌اند. اين امر از سمت دو استان آذربايجان شرقي و کردستان، دخيل بوده و با ساخت سدهاي بزرگ، روند جريان طبيعي آب درياچه و تغذيه حقابه زيست محيطي اين درياچه را بسيار محدود کرده‌اند. وقتي نوسانات شديد در دبي ورودي آب و از آن‌طرف تبخير بالاي آب درياچه رخ بدهد، سطح تراز اکولوژيکي درياچه اروميه پايين مي‌آيد. اين اصلي‌ترين دخالت مديريتي است که در طول دهه‌هاي گذشته و توسط دولت‌هايي که حاکم بوده‌اند، اين شيوه‌هاي غلط با توجيهات مهندسي رقم خورده است. به‌عنوان مثال سدي که برروي تلخه رود براي تامين آب شرب تبريز ساخته شد، دلايل کاملا موجهي دارد و مسئولان وقت مي‌خواستند که آب شرب يک شهر را تامين کنند، اما از آن‌طرف چون اين پروژه در تعامل با محيط زيست نبود باعث کاهش ورودي آب به درياچه اروميه شد. همچنين مناطق ديگري در شهرهاي استان کردستان که رودهاي آن درياچه اروميه را تغذيه مي‌کردند، حالا با روند سد سازي مواجه شده‌اند. بيت اللهي در ادامه روند بي‌رويه توسعه کشاورزي و باغداري را در خشکي اين درياچه مهم ارزيابي مي‌کند و مي‌افزايد: روند بي‌رويه کشاورزي و باغداري که در مسير رودخانه‌ها و حوزه‌هاي آبريز اين درياچه، به‌طور وحشتناکي توسعه پيدا کرده‌اند، در کنار طرح‌هايي مانند تبديل اراضي منابع طبيعي به با‌غات، امتياز حفر چاه و افزايش کشت محصولات آب‌بر با آب‌هايي که به درياچه منتهي مي‌شود، درياچه را کم آب ‌کرده‌اند. اين روند، مانند کفه ترازو، بيلان درياچه را منفي کرده و اگر ورودي و خروجي آب، درياچه در تعادل نباشد طبيعتا ما با همچين مشکلاتي روبه‌رو خواهيم شد و ضربه اکولوژيکي ميليون‌ها نفر را تهديد مي‌کند. هر اقدام يا فعاليتي در اين سال‌ها صورت گرفته است، نتيجه کار افت سطح آب درياچه بوده است، چون بيلان منفي جبران نشده و براي اينکه اين بيلان منفي جبران ‌شود، اقدامات اساسي نياز است که گاه انجام اين کارها غير ممکن است. مثلا سدهايي که احداث شده، انتظارات، نيازها و يک توسعه‌هايي را به‌وجود آورده که اگر بخواهيم در روند اين سدها تغييري به‌وجود بياوريم با انبوه متقاضيان ناراضي مواجه خواهيم شد. نتيجه اين روند غلط، اقدامات بي‌بازگشتي مي‌شود که واقعا کار را سخت کرده و اگر برخي مواقع ما موفق به افزايش سطح آب درياچه اروميه شده‌ايم، به‌دليل لطف طبيعت و بارندگي‌هاي نسبتا مناسبي که داشتيم. اگر مانند سال 1400 و امسال، نزولات آسماني کاهش پيدا کند اقدامات ما تنها 10 تا 20 درصد تاثيرگذار خواهد بود.

تنها را نجات

مدير بخش مرکز زلزله شناسي مرکز تحقيقات راه، مسکن و شهرسازي تنها راه نجات درياچه را اتمام تونل انتقال آب مي‌داند و در پايان صحبت‌هايش مي‌گويد: اين تونل مي‌تواند تنها راه اميدي باشد که دو تا سه ماه آينده به اتمام مي‌رسد و مقداري از اين بيلان منفي جبران نمايد. قطعا تاثير اين تونل از اقدامات ديگر بيشتر است و بايد در انتظار پايان تابستان باشيم و آخرين اميد براي احياي درياچه و تاثير آن را مشاهده کنيم.