تهران و ریاض در انتظار تحولی تازه

آرمان ملي: يک وقفه کوتاه بين گفت‌وگوهاي ايران و عربستان ظاهرا قفل مذاکرات را شکسته است و براي نخستين بار در يک سال گذشته، به‌صورت جدي از پيشرفت حرف زده مي‌شود. فواد حسين وزير خارجه عراق، کشوري که نقش ميانجي را بين تهران و رياض بازي مي‌کند، درباره گفت‌وگوهايي که در 21 آوريل بين دو کشور برگزار شد، مي‌گويد اين ديدار امنيتي بود و با حضور مسئولان عالي‌رتبه برگزار شد و دو طرف بر سر يادداشت تفاهم 10 بندي توافق کردند. با همه اينها مشخص نيست که به‌طور رسمي چه اتفاقي در دور پنجم گفت‌وگوها رخ داده که ارزيابي همه طرف‌ها از آن مثبت بوده است. مصطفي الکاظمي نخست وزير عراق نيز معتقد است که توافق نزديک بوده و دو کشور با پرونده گفت‌وگو و الزامات شرايط کنوني منطقه با مسئوليت بالايي برخورد مي‌کنند. ايران و عربستان روابط خود را از سال 2016 و پس از اعدام شيخ نمر در رياض و حمله به سفارت عربستان در تهران، قطع کردند. اين قطع ارتباط با افزايش حملات به‌ويژه از سوي سعودي‌ها همراه شد و تا زماني که ترامپ سرجايش در کاخ سفيد سفت نشسته بود، خبري از آشتي يا کاهش تنش‌ها به گوش نمي‌رسيد.

از دور پنجم مذاکرات چه مي‌دانيم؟‌

اولين بار در دي‌ماه سال گذشته بود که خبر پيشرفت‌هايي در روابط ايران و عربستان زده شد. در آن زمان مشخص شد که رياض به سه ديپلمات ايراني شاغل در سازمان همکاري‌هاي اسلامي ويزا داده است. چراغ بعدي را محمدبن‌سلمان روشن کرد که در اسفندماه در گفت‌وگويي با مجله آتلانتيک گفته بود ايران همسايه ماست و تا ابد باقي خواهد ماند و به همين دليل بايد مشکلات را حل کنيم و به‌دنبال راه‌هايي براي حسن همجواري بگرديم. اما اسفندماه خوبي براي رياض و تهران نبود. ايران از اعدام ده‌هانفر در عربستان ناراضي بود و رفتارهاي ايران در شمال عراق هم سعودي‌ها را محتاط کرده بود. به همين خاطر دور پنجم گفت‌وگوها موقتا متوقف شد و دوباره در اواخر فروردين دو طرف با ميانجي‌گري مشترک عراق و عمان به ميز مذاکره برگشتند. رياست هيات ايراني که راهي بغداد شده بود را سعيد ايرواني معاون شوراي عالي امنيت ملي و سفير سابق ايران در عراق به عهده داشت و از طرف سعودي‌ها، خالد علي الحميدان رئيس سازمان اطلاعات عربستان آمده بود. فواد حسين وزيرخارجه عراق در توصيف اين گفت‌وگوها اعلام کرده دو کشور در اين مذاکرات به موضوع تداوم آتش‌بس در يمن پرداخته و درباره برگزاري دور بعدي مذاکرات در سطح ديپلماتيک هم به توافق رسيده‌اند. مصطفي الکاظمي که خود شخصا در اين مذاکرات کنار تيم ايراني و سعودي نشسته بود، گفته به اعتقاد او تهران و رياض به‌زودي روابط خود را از سر مي‌گيرند. دور تازه گفت‌وگوها در شرايطي از سر گرفته شد که به‌نظر مساله آتش‌بس يمن از سوي رياض اعلام شد. به‌نظر مي‌رسد موضوع يمن، مسائل امنيتي منطقه و حج از مباحث آخرين گفت‌وگوها باشد. با آغاز دور تازه‌اي از ثبت‌نام حجاج و توافق‌هاي اوليه براي ورود ديپلمات‌ها به گفت‌وگوهاي آتي مي‌شود گفت که حرف‌هاي مقامات عراقي در مورد پيشرفت مذاکرات بي‌پايه نيست. برخي از رسانه‌ها مدعي شده‌اند که در هفته‌هاي پيش‌رو احتمالا ديپلمات‌هاي دو کشور رايزني‌ها را آغاز خواهند کرد.

چرا دو طرف مايل به مذاکره هستند؟

يک سال و نيم پيش کمتر کسي مي‌توانست پيش‌بيني کند که سير وقايع سعودي‌ها را به مسيري مي‌کشاند که پاي ميز مذاکره با مقامات امنيتي ايران بنشينند. اما تحولات در کاخ سفيد باعث شد که رياض سياست خارجي تازه‌اي را براي خود پايه‌ريزي کند. يکي از مسائلي که سعودي‌ها در خاورميانه با آن روبه‌رو بوده‌اند موضوع ايران است. دو کشور شش سال گذشته را در قطع کامل روابط گذرانده‌اند و تا همين يک سال قبل، وقتي هنوز مشخص نشده بود که سکان کاخ سفيد قرار است به دست چه‌کسي بيفتد، تصميمي براي از سرگيري روابط نداشتند. ايران البته در سه سال اخير اعلام کرده بود که آماده همکاري با کشورهاي منطقه براي تامين صلح در داخل خاورميانه است. با اين حال اين پيشنهاد به هيچ‌وجه از سوي طرف عربستاني جدي تلقي نشده بود. با آمدن دموکرات‌ها بر سر کار در ايالات متحده، کام سعودي‌ها هم تلخ شد و آنها مهم‌ترين حامي خود را در واشنگتن از دست دادند. تئوريسين‌ها اعلام کرده‌اند که سياست خارجي امريکا احتمالا از اين پس بر روي مهار چين متمرکز خواهد بود و دستکم در سال‌هاي کاري بايدن، عربستان نمي‌تواند روي همکاري تنگاتنگ و پشتيباني بي‌حساب و کتاب واشنگتن حساب باز کند. اين موضع باعث شد تا رياض به‌فکر ترميم روابطي بيفتد که در سال‌هاي دولت ترامپ آنها را تخريب کرده بود. از سوي ديگر جنگ يمن تبديل به باتلاقي براي سعودي‌ها شده و آنها به‌خوبي مي‌دانند که پايان اين جنگ بدون حمايت ايران غير ممکن است. از آنجا که اين جنگ خسارت مالي و رواني زيادي به سعودي‌ها زده، آنها ترجيح مي‌دهند تا هرچه زودتر اين ماجرا را پايان دهند. ايران هم در وضعيت تحريم نياز به آشتي‌هاي منطقه‌اي دارد و بدون برقراري رابطه نرمال با عربستان، برقراري روابط با ديگر کشورهاي حوزه خليج فارس که متحدان رياض هستند ممکن نيست. از آنجا که تهران سياست خارجي خود را در دولت سيزدهم برمبناي گسترش روابط با کشورهاي اطراف قرار داده، مهم‌ترين گام و يکي از اولويت‌ها مي‌تواند بازگرداندن روابط ديپلماتيک دو کشور به حالت پيشين باشد. اما موانعي هم بر سر راه است. سعودي‌ها در شش سال گذشته هزينه زيادي را صرف دشمني با ايران کرده‌اند و اين موضوع باعث گسترش بي‌اعتمادي شده است. از سوي ديگر هنوز چراغ سبزي براي پذيرش حوثي‌ها به عنوان نيرويي موثر بر سرنوشت يمن از خود نشان نداده‌اند و کماکان فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران را براي خود مضر مي‌دانند. رفع همه اين موارد کار آساني نيست و احتمالا با حضور ديپلمات‌ها مسائل زيادي براي گفت‌وگو پيش خواهد آمد. به‌هر حال در خاورميانه‌اي که با کاهش حضور آمريکايي‌ها مواجه شده، اغلب کشورها به فکر تجديد روابط با همسايگان خود و رفع کدورت‌ها افتاده‌اند. دور پنحم گفت‌وگوهاي تهران و رياض در حالي برگزار شد که سفر اردوغان رئيس‌جمهور ترکيه و شهباز شريف نخست وزير جديد پاکستان تحولات جديد را در منطقه رقم زد و بايد ديد در دور ششم گفت‌وگوها آيا تهران و رياض به پيشرفت قابل توجهي دست خواهند يافت يا خير.