تسری نگاه «جامعه امن» به مدیریت کشور

تاریخ، فرهنگ و تجربه زیست یک جامعه، بر هر‌علم، فن و هنری که در آن جامعه به‌‌کار گر‌فته می‌شود، تأثیر‌گذار است. در عصرحاضر علم مدیریت هم از این قاعده مستثنا نیست. اگر به مفهوم مدیریت در ایران در شمایل جدید آن، نگاهی بیندازیم، شمایلی که تقریباً از دهه 30 شمسی به بعد با مدرنازیسیون شکل گرفته، شاهد هستیم که ریشه در الگوهای تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ما دارد. این هم فقط مختص این چارچوب جغرافیایی نیست، بلکه محال است که پدیده‌ای واحد در دو بستر متفاوت به یک شکل بماند. مدیریت در معنای عام در ایران و در این سیری که سپری شده، فارغ از تمام نقاط عطف سیاسی‌ که سپری کرده، یک سری ویژگی‌های تاریخی در خود دارد. مثلاً ما به‌طور تاریخی مردمی قناعت‌طلب بوده‌ایم و به‌دنبال حاشیه‌ای امن که نه کسی به ما کاری داشته باشد و نه ما به کسی، گشته‌ایم. معمولاً این بسنده کردن به حاشیه امن و ریسک‌ناپذیری تا حد ممکن در ما ایرانیان وجود داشته است. همین ویژگی را می‌توان در روند مدیریت کشور در حکومت‌ها دید، به‌خصوص در سطح میانی، مدیران ما، بهترین حالت مدیریتی را ‌گونه‌ای می‌دانند که نهادی را که تحویل گرفته‌اند، همان‌طور تحویل بدهند، بی‌کم و کاست و ریسک و خطر پروژه‌های جدید و زمان‌بر را به جان نخرند تا از گزند انتقادات در کوتاه مدت به‌دور بمانند. فروش نفت و هزینۀ بالای ریسک، دو عامل مهم در شکل‌گیری این ویژگی هستند. نهادها و کسب‌ و کارهای وابسته به نفت که در هفتاد سال اخیر، بخش عمده‌ای از اقتصاد ایران را شکل داده‌اند، همواره چشم به رسیدن منبع از جای دیگری داشته‌اند. این وضعیت، حاشیۀ امنی به‌وجود آورده که یک مدیر را به صرافت ریسک‌هایی (که احتمال داشتن هزینه‌های بالایی دارند) نمی‌اندازد. از سوی دیگر همین هزینه‌ها، نه در مراحل ابتدایی مورد سنجش قرار می‌گیرند که میزان ضریب خطای نزدیک به واقعیت نیز مورد سنجش قرار نمی‌گیرد و نه مدیری که متحمل ریسک می‌شود، آن‌قدر قوت دل دارد که در صورت شکست تنها به‌اندازه، شکستش هزینه بدهد و پاسخگو باشد. از این‌رو شاید هزینه‌های مادی و حتی معنوی بسیار زیادی، بیشتر از هزینه چندین تصمیم پرریسک، به یک سازمان تحمیل می‌شود، آن هم فقط برای اینکه سازمان می‌خواهد طبق روند قبلی مسیرش را طی کند. کمتر مدیری حاضر به پذیرش اقدامی متهورانه است که متحمل پذیرش درصدی ریسک باشد اما در صورت موفقیت، سازمان را به رشدی قابل‌توجه برساند. با این اوصاف، برای ما که هنوز در کلنجار با اصول اولیۀ علم مدیریت هستیم و هنوز به‌‌دنبال یک بوروکراسی منسجم، منظم و تحت فرمان، رهیافت‌های مدیریتی که بینارشته‌ای هستند و مدیریت غیرمعمول، پیشرو و نوآور را عرضه می‌کنند، به کارمان می‌آیند؟ از نگاه نگارنده به دو صورت می‌توان پاسخ این پرسش را داد: اول اینکه ما سیر مدیریت را یک سیر خطی و غیرقابل‌انعطاف در نظر بگیریم؛ یعنی چنین بپنداریم که باید مراحلی را طی کنیم تا به تجربه مدیریت مانند آنچه در عرض دو دهه اخیر جهان را درنوردیده است، برسیم. در این صورت این نظریه‌ها به ما کمی دورتر را نشان خواهند داد. در این میان رشته‌هایی که در این راه می‌تواند به ما کمک کند ارتباطات است. ارتباطات از چند طریق می‌تواند الگوهای مدیریت سنتی ما را متحول کند. اول اینکه، پیشرفت ارتباطات به ما این فرصت را می‌دهد که به‌راحتی با جدیدترین روش‌های مدیریتی جهان آشنا شویم، برای دستیابی به این موضوع از هرکجای جهان به‌راحتی می‌توانیم به آخرین کلاس‌های دانشگاه‌های دنیا، به جدیدترین مقاله‌ها و آخرین کورس‌های علمی دست پیدا کنیم. به کمک شبکه‌های اجتماعی می‌توانیم با مدیران موفق دنیا به‌راحتی و مستقیم ارتباط برقرار کنیم، از تجربیات‌شان استفاده کنیم و تجربیات خود را به اشتراک بگذاریم. در نظر داشته باشید که همین ۱۵ سال پیش برای پیدا کردن یک مدیر موفق و ارتباط گرفتن با او و استفاده از تجربیاتش چه مسیری باید پیموده می‌شد، تازه اگر امکان آن به‌ وجود می‌آمد. ارتباطات بین‌فردی و پیشرفت‌هایی که در این حوزه داشته می‌تواند به ما الگوهای جدیدی از تعامل با منابع انسانی را یاد بدهد. همه می‌دانیم که تعاملات پیشینی با منابع انسانی که در کشور ما رواج دارد در بسیاری از کسب‌ و کارهای پیش‌رو به‌کلی منسوخ شده است. اخیراً کتابی از «رید هستینگز»، بنیان‌گذار و مدیرعامل سابق نتفلیکس، منتشر شده که تجربۀ مدیریتی‌اش در این شرکت بسیار موفق را بیان می‌کند. هستینگز در این کتاب که به فارسی و به نام «قانون بی‌قانونی» برگردانده شده، از تجربۀ تعاملات جسورانه‌ای می‌گوید که در ساختار نتفلیکس و در مواجهه با منابع انسانی داشته است. این اقدامات هم کم ‌و بیش، یا به‌صورت جدی یا ماکت‌گونه، در کشور ما در حال رخ دادن است. باید بتوانیم به مدد فناوری‌های ارتباطاتی در دست، این تجربه‌های جدید را به‌خصوص در بخش خصوصی پیاده‌سازی کنیم و کسب‌وکارهایی به‌روزتر، مفیدتر و البته نظام‌مندتر داشته باشیم.