مهاجرت معکوس در انتظار پایتخت

شهر جدید یا سکونتگاه‌های خوابگاهی
بررسی‌ها نشان می‌دهد جمعیت تهران شب‌ها ۸ میلیون و ۶۰۰ هزار نفر است که این رقم در طول روز به ۱۲ میلیون نفر می‌رسد. جمعیت شناور کلان شهر تهران باعث شده تا از سالیان دور موضوع تمرکززدایی از پایتخت یکی از مهمترین دغدغه‌های مسئولان را به خود معطوف کرده و باعث شده تا احداث شهرهای جدید به عنوان یکی از اهداف دولت برای اسکان جمعیت سرریز تهران مورد توجه قرار گیرد. در این رابطه کارشناسان معتقدند، ساخت شهرهای جدید بدون زیرساخت‌های شهری مناسب، همچون مکان‌های تفریحی و موقعیت‌های شغلی و ... آنها را به مکان خوابگاهی تبدیل کرده است که حدود 4 میلیون نفر از جمعیت روز تهران، برای خواب به آن مراجعه می‌کنند به گفته کارشناسان تنها زمانی می‌توان به موفقیت شهرهای جدید اطمینان داشت که این شهرها مطابق با استانداردهای شهری نسبت به تامین زیرساخت‌ها اقدام شود و ساکنان آن نگرانی بابت فضاهای آموزشی، فرهنگی، ورزشی، درمانی و اشتغال نداشته باشند موضوعی که در شهرهای ساخته شده در اطراف تهران در اولویت نخست قرار نداشته است به گونه ای‌که تنها در مدت کمتر از 3 سال بیش از 70 هزار واحد مسکونی بدون آماده‌سازی هرگونه امکانات اولیه ساخته و تحویل متقاضیان می‌شود. نگاهی به تجربه برخی کشورهای توسعه یافته در ایجاد شهرهای جدید نشان می‌دهد که برای تمرکززدایی از پایتخت‌ها نباید تنها به ایجاد مراکز سکونت بود بلکه باید با انتقال و ایجاد مراکز کار، گردشگری و فعالیت به هدف دست یافت. در این رابطه یکی از موفق‌ترین تجربه شهرهای جدید در پاریس صورت گرفته است. مراحل مربوط به مطالعه و ساخت شهر « بتیگنولز» از سال ۲۰۰۴ شروع شد و سرانجام این شهر با ۳ هزار و ۵۰۰ واحد مسکونی در سال ۲۰۱۷ به بهره برداری رسید.
طراحان و سازندگان این شهر در تلاش بودند با انواع ایده‌های جذاب، برخی از جمعیت پاریس را به این شهر منتقل کنند نه اینکه فقط سقفی برای آنها بسازند. جذابیت این شهر سبب شد تا بیش از نیمی از برج‌های مسکونی شهر جدید «بتیگنولز»، در مراحل میانی ساخت‌وساز، توسط پاریس‌نشینان پیش‌خرید شود. تامین زیرساخت‌های شهری، ایجاد پارک‌ها و فضای سبز و همچنین ساخت برج‌های اداری و مراکز غیرمسکونی به علاوه ساخت واحدهای مسکونی در دستور کار قرار گرفت؛ به‌گونه‌ای که گفته می‌شود در این شهر که کمتر ۴ هزار واحد مسکونی دارد چند پارک ۱۰ هکتاری، ۱۴۰ هزار مترمربع دفتر کار و فضای اداری، ۳۱ هزار مترمربع فضای تفریحی و خرید و همچنین ۳۸ هزار مترمربع فضا برای امکانات عمومی از جمله مدرسه ساخته شده است.
شهرهای جدید محلی برای منافع سازندگان
عارف اقوامی‌مقدم، استاد دانشگاه در حوزه برنامه‌ریزی شهری در این رابطه می‌گوید: مشخص نیست برخی از مسئولانی که در مورد این موضوع‌ها اظهارنظر می‌کنند، تا چه حد از مکانیزم‌هایی که باعث رشد جمعیت در فضا می‌شود آگاهی دارند. اکنون تهران و مناطق اطراف آن مشکلات و چالش‌های بزرگی دارد که یکی از آنها منابع طبیعی است. به عنوان مثال دشت‌های شهریار ۳۵ سانتیمتر نشست کرده که این به معنای نبود آب در این منطقه است. همین یک نکته نشان می‌دهد حتی منابع طبیعی موجود در این منطقه و اطراف تهران جوابگوی جمعیت حاضر نیست. وی خاطرنشان کرد: باید سیاست‌های کلان کشوری در این حوزه اصلاح شوند به طور قطع این در حوزه مجلس، هیات دولت و برنامه‌های توسعه ۵ ساله و برنامه‌های ملی است و می‌طلبد که به گونه دیگری به استقرار جمعیت در گستره سرزمینی فکر شود. به اعتقاد وی، ایجاد و توسعه شهر جدید از سنتی که در انگلستان گذاشته شد تاکنون هیچ نسخه‌ای حتی ۱۰ درصدی هم برای توزیع بهینه جمعیت نبوده و تصور اینکه ایجاد شهر جدید یا توسعه آنها مانند ایجاد حمل‌ونقل ریلی بتواند تراکم جمعیت در یک نقطه‌ای را حل کند، هیچ تجربه‌ جهانی ندارد. با این روش تقاضای جمعیت بیشتر می‌شود، بنابراین راه‌حل کاهش فشار جمعیت به ویژه در مناطق خاصی ایران مانند تهران ایجاد و توسعه شهرهای جدید نیست. ساخت شهرهای جدید به شیوه‌های گذشته، فقط فرصت خوبی برای کسانی است که از ساخت‌وساز منافع خود را دنبال می‌کنند.
شهرهای جدید اولویت نخست نیست
سید محمود فاطمی عقدا استاد دانشگاه و معاون اسبق وزارت راه و شهرسازی در خصوص تاثیر شهرهای جدید در کاهش چالش مسکن و احیای بافت‌های فرسوده به جای احداث شهرهای خوابگاهی به «آرمان ملی» می گوید: باید توجه داشت که ماموریت شهرهای جدید با احیای بافت فرسوده متفاوت است، چراکه شهر جدید برای سرریز جمعیت کلانشهر ها ایجاد می شود و این در حالی است که کارکرد بافت های فرسوده به عنوان محدودهای داخل بافت متفاوت است. وی با عنوان اینکه نبود امکانات و زیرساخت‌های مناسب هم اکنون شهرهای جدید اطراف تهران را به سکونت‌گاه‌های خوابگاهی تبدیل کرده است گفت:‌ قطعا بافت‌های فرسوده به واسطه برخورداری از زیرساخت‌ها و همچنین هویت شهری اولویت بیشتری در رفع چالش‌های مسکن خواهند داشت، اما مشکلاتی که برای دخل و تصرف در این واحدها به دلیل چند مالکیتی وجود دارد به همراه هزینه بالای تامین زمین باعث می‌شود که رویکرد دولت بیشتر به احداث شهرهای جدید معطوف شود. این کارشناس حوزه مسکن در پاسخ به اینکه آیا هزینه‌های ناشی از تامین زیرساخت‌ها در شهرهای جدید در مقایسه با بافت‌های فرسوده بالاتر نخواهد بود و منافع دولت در احیای بافت های فرسوده نیست، گفت: قطعا احیای بافت فرسوده منافع بیشتری را متوجه دولت خواهد کرد اما سیاست وزارت راه و شهرسازی به گونه‌ای تعریف شده که آزادی عمل در شهرهای جدید را به احیای این مناطق ترجیح می‌دهد، اما نکته حائز اهمیت احتمال شکل گیری مهاجرت معکوس در نتیجه احداث شهرهای جدید بدون هویتی است که تنها به قصد خوابگاه و سرریز جمعیت ساخته می‌شوند. به گفته فاطمی عقدا در حال حاضر به نظر می‌رسد آنچه می‌تواند مشکلات مسکن را رفع کند در ابتدا احیای بافت فرسوده و در اولویت بعدی بررسی برای توسعه و بارگزاری جمعیتی جدید در شهرهای جدید کنونی است.
وی در خصوص تاثیر شهرهای جدید در کاهش قیمت مسکن گفت: آنچه مسلم است کاهش بخشی از تقاضای مسکن به کاهش قیمت مسکن منجر خواهد شد اما در صورتیکه مهاجرت معکوس رخ دهد خود به عاملی برای تشدید رشد قیمت ها منجر می شود. گفتنی است فرزانه صادق مالواجرد معاون شهرسازی و معماری وزارت راه و شهرسازی و دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در نامه‌ای به استاندار تهران مصوبات این شورای عالی در خصوص اراضی معوض به اعضای تعاونی شهرک زیتون در شمال شرق تهران را ابلاغ کرد که بر اساس آن شهر جدید خوارزمی جهت واگذاری اراضی به تعاونی زیتون انتخاب شده موضوعی که نشان دهنده عزم وزارت راه و شهرسازی و البته استانداری تهران برای احداث شهر جدیدی دیگر در اطراف تهران دارد.