تغییر لحن آمریکا و ایران در موضوع برجام

نخست بايد روشن شود که آيا جو بايدن عجله‌اي براي بازگشت به برجام دارد تا در خصوص باقي پرسش‌ها به جمع‌بندي برسيم. با توجه به اقدامات خصمانه دولت دونالد ترامپ لحن و واکنش مقامات ايران نيز بسيار تند بود، اکنون که بايدن به دنبال انعطاف ديپلماتيک در خصوص برجام است، لحن مقامات داخلي در ايران نيز قدري منعطف و ملايم‌تر شده است. خصوصا مقام معظم رهبري که در واکنش ديپلماتيک‌شان مساله «عمل در برابر عمل» را مطرح کرده‌اند که به نظر مي‌رسد بستر بسيار مناسبي براي آغاز مذاکرات و احياي برجام خواهد بود. پيرو اين نکته به نظر مي‌رسد بايدن در سخنان خود پيرامون توافق هسته‌اي، يک روند عملي را در کاهش تحريم‌ها مطرح کند در غير اين صورت به باور من بايدن آخرين فرصت ديپلماتيک خود را از دست مي‌دهد و طبيعتا در پنجم اسفند ماه ايران به اجراي داوطلبانه پروتکل الحاقي پايان خواهد داد. به نظر مساله بازگشت به برجام در يک سخنراني صورت نمي‌گيرد، بلکه همانگونه که دونالد ترامپ با امضاي يک فرمان اجرايي از برجام خارج شد بايدن نيز بايد با امضاي يک فرمان اجرايي دوباره به برجام بازگردد؛ فرمان اجرايي‌اي که مي‌تواند فرمان اجرايي دونالد ترامپ را باطل کند. البته در سخنراني امروز بايدن مي‌تواند بگويد که من بنا دارم فرمان اجرايي براي بازگشت به برجام را امضا کنم، اما جمهوري اسلامي ايران دو تجربه تلخ در خصوص توافق هسته‌اي دارد: تجربه تلخ اول به عدم‌لغو کامل تحريم‌هاي ايران در دوران اوباما باز‌مي‌گردد؛ تحريم‌هايي بيشتر در حوزه پولي و بانکي بود. به‌گونه‌اي که ايران نتوانست استفاده لازم را از شرايط پسابرجام و گشايش اقتصادي ببرد. تجربه تلخ دوم ديگر شکستي بود که دونالد ترامپ به توافق هسته‌اي تحميل کرد. اين دو تجربه تلخ باعث شده است اعتماد ايران به طرف‌هاي برجامي به ويژه آمريکا به کمترين ميزان خود برسد. بنابراين جو بايدن بايد مواضعي عملي را اتخاذ کند. يعني اگر امروز بايدن در سخنان خود از يک زمان‌بندي مشخص براي بازگشت به برجام و رونمايي از برنامه‌اي مدون براي لغو تحريم‌ها در خصوص ايران سخن نگويد تهران گام مهم پنجم اسفندماه را عملياتي مي‌کند. بنابراين جو ‌بايدن حداقل در مواضع خود مي‌تواند تعهد براي لغو بخشي از تحريم‌ها را بدهد که مي‌تواند اثري به اصطلاح انسان‌دوستانه داشته باشد. يعني زمينه‌اي فراهم شود که ايران در دوران شيوع کرونا به داروها، کالاهاي اساسي، اقلام پزشکي، مواد غذايي و واکسن دست پيدا کند تا آن چيزي که خود آمريکايي‌ها مدعي آن هستند يعني «کاهش فشار بر مردم و حفظ فشار بر دولت در ايران» را عملياتي کنند. هرچند آمريکايي‌ها تا‌کنون نتوانسته‌اند اين دو مساله را از هم تفکيک کنند. البته اگر اين مواضع امروز در سخنان جو بايدن ديده شود باز هم کمکي به حل مساله نخواهد کرد؛ مگر اينکه جو بايدن بازه زماني معيني را براي بازگشت به برجام و لغو تحريم ها مشخص کند.

سفر امروز آقاي گروسي، مدير کل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به ايران را نمي‌توان يک سفر ديپلماتيک و سياسي تلقي کرد که بتوان از دل آن توفيق يا عدم‌توفيقي براي مدير کل آژانس متصور بود. به هر حال کار مشخص آقاي گروسي و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي اين است که گزارش‌هاي فني خود را در خصوص فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران و ديگر کشورها تهيه و تدوين کند. بنابراين سفر آقاي گروسي به ايران هيچ‌گونه اثر سياسي و ديپلماتيک ندارد و بيشتر مي‌توان گفت آقاي گروسي براي کسب اطلاع از نحوه اقدامات ايران در خصوص توقف پروتکل الحاقي، ارزيابي تبعات فني آن و تاثيرش بر تداوم نظارت‌هاي آژانس به ايران سفر مي‌کند. از سويي کشورهايي مانند قطر يا عمان به طور سنتي همواره تلاش‌هاي ديپلماتيک ميانجيگرايانه‌اي را براي کاهش و تعديل تنش بين ايران و ايالات متحده آمريکا در دستور کار خود داشته‌اند. تنش بين ايران و ايالات متحده آمريکا تنشي نيست که براي مديريت آن نيازي به تحرکات ديپلماتيک ميانجيگرايانه کشورهايي مانند قطر داشته باشد. براي مديريت اين تنش جو‌ بايدن و تيم سياست خارجي و امنيتي او از آنتوني بلينکن گرفته تا جيک سوليوان و مشخصا رابرت مالي بايد تا قبل از پنجم اسفند برنامه مشخص و مدوني براي بازگشت به برجام و لغو تحريم‌ها داشته باشند. اگر زمان‌بندي و برنامه مشخصي براي اين مساله مطرح نشود، شاهد توقف اجراي داوطلبانه پروتکل الحاقي از سوي ايران خواهيم بود. در اين صورت تنش وارد مرحله‌اي پيچيده‌تر و بغرنج‌تر خواهد شد. بر اين باورم که آقاي بايدن به دنبال مذاکره است و اين مساله مي‌تواند بستر خوبي را فراهم کند. نگاه مثبت بايدن تا جايي است که حتي اگر برجام هم نبود وي تماسي با بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير اسرائيل نمي‌گرفت. يعني تا‌کنون کمتر سابقه داشته است نخست‌وزير رژيم صهيونيستي منتظر تماس رئيس‌جمهور جديد در ايالات‌متحده آمريکا باشد. چون بايدن با سياست‌هاي راديکال تل‌آويو مخالف است. پس شايد بايدن با ايران همراهي نکند، اما موافق سياست کنوني اسرائيل هم نيست. به نظر من بايدن اکنون به يک جمع‌بندي در قبال پرونده هسته‌اي ايران رسيده است؛ جمع‌بندي‌اي که به هيچ‌وجه مطلوب نگاه سعودي‌ها و صهيونيست‌ها نيست. لذا بايدن سعي کرده است پيش از اجرايي کردن آن با تماس تلفني با بنيامين نتانياهو او را از قبل در جريان بگذارد. شايد مواضع بايدن براي احياي قطعي برجام نباشد، اما قطعا بر‌خلاف آن چيزي است که صهيونيست‌ها منتظر آن هستند.